Lovecraftian Horror and Pragmatism 17.11.2011 © Benjamin Cain |
Έχω αναφερθεί αρκετές φορές στον λαβκραφτιανό τρόμο σ’αυτό το μπλογκ και πρέπει να εξηγηθώ. Για να καταλάβετε τη σχέση του Lovecraft με τα φιλοσοφικά ζητήματα με τα οποία ασχολούμαι, πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι υπάρχουν δύο ειδών κοσμικιστές, οι Νιτσεϊκοί και οι μη Νιτσεϊκοί. Οι Νιτσεϊκοί, συμπεριλαμβανομένων του Αμερικανού συγγραφέα τρόμου H.P. Lovecraft, του Βρετανού συγγραφέα John Gray και των υπαρξιστών φιλοσόφων, προειδοποιούν πως αυτό που ο Νίτσε αποκάλεσε “θάνατο του Θεού”, δηλαδή την άνοδο της σύγχρονης επιστήμης και των κοσμικών δυνάμεων, ήταν μια επανάσταση που απαιτεί μια επανεξέταση των αξιών μας. Οι Νιτσεϊκοί τονίζουν το άκυρο εκείνων των παραδόσεων και θεσμών που προϋποθέτουν το θεϊσμό. Αντίθετα οι μη Νιτσεϊκοί, συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων Νέων Άθεων, όπως ο Richard Dawkins, ο Sam Harris και ο Jerry Coyne, πιστεύουν πως η άνοδος του κοσμικισμού δεν έχει τέτοιες ριζικές επιπτώσεις. Για παράδειγμα αυτοί οι κοσμικιστές συχνά υποθέτουν πως η φιλελεύθερη αξία της ιερότητας του ατόμου είναι συμβατή με μια αθεϊστική βάση, παρόλο που η αξία αυτή προέρχεται από θεϊστικούς μύθους. Ο μη Νιτσεϊκός κοσμικιστής συνήθως απαντά στον Νιτσεϊκό λέγοντας ότι οι θεϊστές αποκτούν τις αρχές τους από τη χρήση της δικής τους λογικής καθώς ξεδιαλέγουν τις γραφές τους και από το εξελιγμένο κοινωνικό ένστικτο των προϊστορικών προγόνων μας.
Ο Συμπαντισμός του Λάβκραφτ
Αντίθετα με τους πιο οπτιμιστές κοσμικιστές, ο Lovecraft ανησυχούσε για τις φιλοσοφικές προεκτάσεις των σύγχρονων επιστημονικών ανακαλύψεων. Δραματοποίησε αυτές τις ανησυχίες με παράδοξες σύντομες ιστορίες με πρωταγωνιστές πανίσχυρους θεούς ή εξωγήινους των οποίων τα κίνητρα ήταν τόσο ακατανόητα όσο τα δικά μας για ένα μυρμήγκι. Αυτοί οι εξωγήινοι συμβόλιζαν για τον Lovecraft τις συμπαντικές δυνάμεις της φύσης, οι οποίες είναι ξένες προς εμάς, δεδομένου πως δεν είναι δημιουργήματα μιας οικείας, ανθρωπόμορφης γονεϊκής φιγούρας όπως ο Θεός. Το ζήτημα είναι ότι η σύγχρονη επιστήμη ανακάλυψε όχι απλά το απάνθρωπο μέγεθος του σύμπαντος, αλλά και τις απρόσωπες και κατά συνέπεια το απάνθρωπες πτυχές του. Ο Lovecraft χρησιμοποίησε την υπαρξιακή άβυσσο μεταξύ των επιστημόνων χαρακτήρων του και του απρόσωπου σύμπαντος για να δημιουργήσει στον αναγνώστη του την αίσθηση του πραγματικά παράξενου. Λέγοντας “υπαρξιακή άβυσσο” εννοώ την αποξένωσή μας από το υπόλοιπο σύμπαν, δεδομένης της απομυθοποίησής του από την επιστήμη και την δικής μας ανάγκης να καταστήσουμε μαγευτικό ό,τι βιώνουμε προβάλλοντας ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά σε ό,τι συναντάμε. Η επιστήμη είναι το φάγωμα του μήλου και η πηγή της εξορίας μας από την Εδέμ και όταν βρεθούμε από την άλλη μεριά του φράγματος, χαμένο πλέον σε μεταμοντέρνα αυτογνωσία και σκεπτικισμό, πουθενά δεν νιώθουμε σα στο σπίτι μας. Θα παραποιήσω τον Milton που γράφει για τον Σατανά στον “Χαμένο Παράδεισο” και θα πω πως η κόλαση ταξιδεύει πάντα μαζί μας, μιας και είναι νοητική κατάσταση (βλ. Βιβλίο IV, στίχο 20).
Ο Lovecraft αποκαλούσε αυτή τη φιλοσοφική θεώρηση “συμπαντισμό”, χρησιμοποιώντας τις απάνθρωπος μορφές της φύσης για να τονίσει την ασημαντότητα των ιδανικών και των μικρών σχεδίων μας. Οι φιλοδοξίες μας είναι αξιολύπητες ματαιοδοξίες συγκρινόμενες με ευφυή πλάσματα που μπορεί να ήκμασαν για δισεκατομμύρια έτη και ακόμα και τώρα να κατευθύνουν την εξέλιξη των γαλαξιών. Ακόμα και να μην υπήρχαν αυτοί οι γηραιοί, πλοκαμοφόροι θεοί, οι φυσικές δυνάμεις οι ίδιες έχουν αποδειχθεί απάνθρωπες και άρα ξένες προς εμάς, καθώς δουλεύουν σε τεράστιες χρονικές κλίμακες, σε σώματα από υποατομικά σωματίδια μέχρι γαλαξίες και ίσως και σε πολλαπλά σύμπαντα.
Το θετικά, για τον Lovecraft, είναι ότι ο κόσμος που ανακαλύπτει η σύγχρονη επιστήμη έχει, πάνω απ’όλα, αστείρευτη δυνατότητα να μας τρομοκρατεί. Είμαστε πιο ευτυχείς όταν βαυκαλιζόμαστε ότι είμαστε στο κέντρο ενός βολικά μεγάλου σύμπαντος και πάνω από όλα υπάρχει ένας υπέρτατο άτομο που όχι μόνο μας νταντεύει, αλλά έχει σχέση με μας ως ο υπέρτατος γονέας. Το σύμπαν μετατρέπεται σε σπίτι για την ευρύτερη οικογένειά μας και εν τέλει δεν έχουμε τίποτα να φοβόμαστε. Τίποτα δεν είναι παράξενο στο σύμπαν, αφού ο Θεός έχει πλήρη έλεγχο των πάντων -ξέρει μέχρι πόσες τρίχες έχει ο καθένας στο κεφάλι του- και είμαστε πλασμένοι κατ’εικόνα του. Όταν ωριμάσουμε πνευματικά και δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να βλέπουμε το σύμπαν με τέτοια αθωότητα, τα πάντα γίνονται ξένα και παράξενα, ακόμα και ο εαυτός μας, καθώς μαθαίνουμε τα αποτελέσματα των απρόσωπων πλέον δυνάμεων της φύσης στα πάντα. Φοβόμαστε ό,τι είναι διαφορετικό από εμάς, το ξένο, το παράξενο. Υποθέσαμε κάποτε πως οι φυσικές δυνάμεις ελέγχονται από άτομα επειδή ελέγχουμε και εμείς αρκετές διεργασίες στη μικρή μας γωνιά του σύμπαντος. Αλλά αν οι άνθρωποι είναι απλά τυχαία υποπροϊόντα αντί για αρχιτέκτονες της δημιουργίας, τότε βρισκόμαστε έρμαια στη θάλασσα χωρίς ασφαλές λιμάνι.
Ο Πραγματισμός ως κοσμικό παραπέτασμα
Υπάρχουν πολλές συνέπειες του συμπαντισμού αυτού, αλλά εκείνη που πρέπει να εκτιμήσουμε περισσότερο είναι η χαρωπή, κοσμική οπτική των Νέων Αθέων, σύμφωνα με την οποία πρέπει απλά να συνεχίσουμε τη ζωή μας δημιουργώντας δικά μας νοήματα, να ακολουθούμε τους νόμους της κοινωνίας, να κάνουμε οικογένειες και να δουλεύουμε σκληρά στις δουλειές μας· και η οποία ορκίζομαι πως μου μοιάζει με παραπέτασμα. Εν μέρει το παραπέτασμα αυτό οφείλεται στον μεγάλο αριθμό επιστημόνων στο Νέο Αθεϊστικό Κίνημα, οι οποία δεν έχουν και μεγάλη ιδέα για τη φιλοσοφία και εν μέρει είναι μια τακτική ενάντια στους θρησκευτικούς φονταμεταλιστές στις ΗΠΑ που, για παράδειγμα, κατηγορούν τους βιολόγους ότι προϋποθέτουν την αθεΐα και αυτό έχει καταστροφικά κοινωνικά αποτελέσματα. Αντί να διδάσκουν απλά τα επιστημονικά δεδομένα για την εξέλιξη, λένε οι φονταμενταλιστές, οι βιολόγοι αναπόφευκτα ενσταλάσσουν την αθεΐα στους μαθητές τους, αφού η αθεΐα είναι απότοκο της αυστηρής χρήσης της λογικής αντί της πίστης και η αθεΐα οδηγεί ουσιαστικά στον Λαβκραφτιανό Συμπαντισμό ή στην νιτσεϊκή επαναδιαπραγμάτευση όλων των αξιών. Οι Νέοι Άθεοι απαντούν επιμένοντας πως ούτε η σύγχρονη επιστημονική κοσμοθεώρηση, ούτε η φιλοσοφική φυσιοκρατία, ούτε η αθεΐα έχουν τέτοια αποτρόπαιες συνέπειες.
Όπως λέει και η αθεϊστική καμπάνια στα λεωφορεία της Βρετανίας και του Καναδά “Πιθανότατα δεν υπάρχει Θεός. Τώρα πάψτε να ανησυχείτε και χαρείτε τη ζωή σας”. Αυτό το πραγματιστικό μήνυμα είναι πολύ αποκαλυπτικό. Όπως λέει και ο Πασκάλ στο περίφημο Στοίχημά του πως ακόμα κι αν δεν πιστεύεις πως υπάρχει Θεός, είναι καλύτερο να ακολουθείς τις τελετουργίες μέχρι να συνηθίσεις να συμπεριφέρεσαι θρήσκα, έτσι και η μη Νιτσεϊκοί κοσμικιστές λένε πως ακόμα κι αν δεν βλέπεις νόημα ή αξία σε οτιδήποτε μετά το θάνατο του Θεού από τα ανθρώπινα χέρια, θα πρέπει να ακολουθείς το τελετουργικό μέχρι, αναμφίβολα, να σε συνεπάρει η πολιτική, εταιρική και χολυγουντιανή προπαγάνδα. Οι υπερ-λογικοί κοσμικιστές ενθαρρύνουν τη χρήση της λογικής για να εξολοθρεύσουν τις θεϊστικές πεποιθήσεις, αλλά σταματάν να συνιστούν το σκεπτικισμό σχετικά με τις φιλελεύθερες κοσμικές αξίες. Όχι, αυτός ο εκτεταμένος σκεπτικισμός πρέπει να είναι απλά μεταμοντέρνες μπούρδες. Καλύτερα να εμπιστευθούμε τους φιλελεύθερους τεχνοκράτες, τους χαρωπούς επιστήμονες και τις αστραφτερές εικόνες στο πανί και τις τηλεοράσεις μας. Άλλωστε, δείτε πόσο πλούσιοι και ισχυροί είναι αυτοί οι κοσμικιστές. Κανείς δεν θα μπορούσε να είναι τόσο επιτυχημένος χωρίς να κατέχει μεγάλη σοφία, οπότε ακόμα και όταν λένε ότι η ζωή εμφανίστηκε συμπτωματικά σε ένα τεράστιο, κρύο, σκοτεινό και απρόσωπο σύμπαν, οι κοσμικιστές θα πρέπει απλά να συνεχίσουν να ζουν τις ζωούλες τους· πάλι καλά που δεν πουλάνε καφέ, νικοτίνη ή κάποιο άλλο καπιταλιστικό διεγερτικό.
Για να είμαστε δίκαιοι, η μη Νιτσεϊκοί κοσμικιστές έχουν φιλοσοφικές άμυνες για τις φιλελεύθερες αξίες τους και για την ηθική, τη δημοκρατία, τον καπιταλισμό, δηλαδή για το κοσμικό ζην. Μάλιστα οι αναλυτικοί φιλόσοφοι, πολιτικοί επιστήμονες και οικονομολόγοι είναι ως επί το πλείστον επιφορτισμένοι με την παραγωγή αυτών των αμυνών. Και τα επιχειρήματά τους μπορεί να είναι λίγο-πολύ πειστικά. Αλλά αδυνατούν να πείσουν τους λιγότερο λόγιους στο δρόμο που είναι πιο πιθανό να ακολουθήσουν τα συναισθήματά τους. Αυτοί όμορφοι λόγοι και τα τεχνικά άρθρα που ξεπετάγονται από μέσα από τα κοσμικιστικά ιδρύματα, τις κυβερνήσεις, τα κολλέγια και τις δεξαμενές σκέψης προφανώς αποτυγχάνουν να πείσουν και τους ίδιους τους κοσμικιστές ακαδημαϊκούς και ειδήμονες, μιας και κάθε τόσο τα πράγματα δεν πάνε κατ’ευχήν και τα ζωώδη ένστικτά τους τους κυριεύουν. Όταν η λογική και η επιστήμη δεν τους εξυπηρετούν και πρέπει να ακολουθήσουν το ένστικτό τους, τότε τείνουν να ανησυχούν σαν τους Νιτσεϊκούς. Αντίθετα με το καλά υπολογισμένο στοίχημα του Πασκάλ, το κεντρικό θέμα του συμπαντισμού είναι ότι η κοσμικιστική κοσμοθεωρία έχει αρνητικό συναισθηματικό ισοζύγιο. Αυτή η κοσμοθεωρία ξεφουσκώνει τις εγωκεντρικές μας προκαταλήψεις, ενώ η έντονη εφαρμογή της επιστημονικής αντικειμενικότητας μας μαθαίνει να είμαστε υπερ-σκεπτικιστές, να μην εμπιστευόμαστε τις ηγετικές φιγούρες και τις παραδόσεις, οπότε και δεν αντικαθιστά τους μύθους που καταστρέφει. Σίγουρα έχουμε πολλά είδωλα, αλλά κανένα δεν είναι βιώσιμο στο χαοτικό μεταμοντέρνο κλίμα.
Με άλλα λόγια, ενώ οι φιλοσοφικές και οι ήπιες επιστημονικές άμυνες των φιλελεύθερων κοσμικών αξιών μπορεί να είναι λογικά ισχυρές -και το παραδέχομαι αυτό για την ώρα για χάρη της κουβέντας- οι άμυνες αυτές στερούνται της δύναμης του Νιτσεϊκού συμπαντισμού επειδή το υλικό σύμπαν είναι πάνω απ’όλα ένα τρομακτικό μέρος. Ο Richard Dawkins συχνά εύχεται οι θρησκευτικές δυνάμεις να μην είχαν καθορίσει το περιεχόμενο της ευρωπαϊκής τέχνης τους προηγούμενους αιώνες, αφού οι κοσμικιστές ποιητές, για παράδειγμα, οπλισμένοι με επιστημονικά δεδομένα, θα μπορούσαν να είχαν εμπνευστεί από το μεγαλείο της φύσης και να είχαν παράξει δικά τους έργα επικής ομορφιάς. Αυτός όμως είναι αφελής φιλισταιισμός. Ό,τι ομορφιά υπάρχει στη φύση είναι παντελώς τραγική· για την ακρίβεια η ομορφιά πεθαίνει με την αναπόφευκτη εξαφάνιση του θεατή. Εκτός κι αν ο κοσμικιστής είναι κρυφός Πλατωνιστής, οπότε και κρυπτοθεϊστής, ο κοσμικιστής θα έπρεπε να ξέρει ότι οι αξιακές κρίσεις είναι υποκειμενικές και όταν μιλάμε για την ομορφιά ενός λουλουδιού, αυτό είναι υποπροϊόν των δικών μας τελετουργικών αναπαραγωγής στα οποία κρίνουμε το μέλος του αντίθετου φύλου αναζητώντας σημάδια υγείας, όπως η συμμετρία του προσώπου ή κάποιες σωματικές αναλογίες.
Και ο φόβος είναι ένας εξελικτικός μηχανισμός, ο οποίος μας κάνει να πολεμάμε το άγνωστο ή να τρέχουμε μακριά του. Αλλά τουλάχιστον δεν υπάρχει λάθος εφαρμογή όταν φοβόμαστε το απάνθρωπο σύμπαν, όπως όταν θεωρούμε τα μορφοκλάσματα ή άλλες φυσικές δομές ως όμορφες. Το λαβκραφτιανό, υπαρξιακό συναίσθημα του άγχους είναι σύμφωνο με το επαναστατικό πνεύμα της σύγχρονης επιστήμης, χωρίς τον ανθρωποκεντρικός των φθηνών μεταφορών στις οποίες η αρμονία των κοσμικών διεργασιών -υποθέτοντας πως υπάρχει- συγκρίνεται με την αρμονία της ανθρώπινης μορφής. Ο χαρωπός κοσμικιστής που αποκαλεί τη φύση “θαυμαστή” και “κομψή” απλά αποκαλύπτει τις προκαταλήψεις του μπροστά στο απόλυτα μη ανθρώπινο. Υπό αυτή την έννοια ο σύγχρονο κοσμικισμός είναι νεοπαγανιστικός, μια ψηλομύτικη μορφή προϊστορικού ανιμισμού, σύμφωνα με τον οποίο η φύση είναι ιερή επειδή λάμπει με την ύπαρξη της ανθρωπότητας ή με πνεύματα τα οποία είναι παρόμοια με εμάς και οι άνθρωποι είναι ιεροί επειδή -να το πούμε- εμείς τα παιδάκια είμαστε κάπως νάρκισσοι. Ο αγχωμένος κοσμικιστής όμως παλεύει με τα επιστημονικά διδάγματα ότι ο ανθρωποκεντρισμός είναι ανόητος και έτσι -αντί να βλέπει χαρωπά την αντανάκλασή του στην κοσμική λίμνη- καταλήγει στο μόνο κατάλληλο συναίσθημα που απομένει: φόβο, τρόμο, δέος, μια αναγνώριση του Άλλου ως τέτοιο και έτσι μια αναγνώριση των περιορισμών των κριτηρίων μας και των αναγκαστικά κοντόφθαλμων στόχων μας.
Ότι θεωρητικά πλεονεκτήματα κι αν έχει ο πραγματιστικός κοσμικιστικός οπτιμισμός -και πάλι το δέχομαι αυτό μόνο για χάρη της συγκεκριμένης συζήτησης- αυτός ο οπτιμισμός δεν μπορεί να ανταγωνιστεί το γεγονός ότι ο φόβος είναι η πιο ταιριαστή συναισθηματική αντίδραση προς τη φύση. Αυτό έλεγε και ο Lovecraft και γι’αυτό οι πρωταγωνιστές του ήταν κυρίως άνθρωποι των γραμμάτων που τρελαίνονται όταν πρέπει να αντιμετωπίσουν την παραξενιά ενός κόσμου χωρίς ένα φιλάνθρωπο Θεό. Για να δουλέψει ο μη Νιτσεϊκός κοσμικισμός θα χρειαζόμασταν έναν τρόπο να εξουδετερωθεί ή να βραχυκυκλωθεί ο φυσικός τρόμος που νιώθουμε ως αποτέλεσμα της τραγικής υπαρξιακής μας κατάσταση (βλ. Ευτυχία). Ίσως αυτός να είναι και ο υπέρτατος στόχος της τρομολαγνείας της πολιτικής και του Χόλυγουντ, να μας αποσπάσει την προσοχή με φανταστικά ή κατασκευασμένα τέρατα (κομμουνισμό, Αλ Κάιντα, μεσανατολίτες δικτάτορες) για να αποφευχθεί η κατάρρευσης της δυτικής κοινωνίας υπό το βάρος του θανάτου του Θεού.
Επιτέλους μπήκαμε στα μονοπάτια μου… ως λάτρης του “συμπαντικού” τρόμου, το λάτρεψα του συγκεκριμένο άρθρο.
Ο υπέρτατος τρόμος είναι να σε φτύνει μια δεκαπεντάχρονη σχεδόν για ένα χρόνο. Εχώ υποστεί πάνω από 20 απορρίψεις από την συγκεκριμένη, αλλά είμαι τρελά ερωτευμένος μαζί της.
Τέτοιες στιγμές, εύχομαι να υπήρχε θεός, για να μπορούσα να πουλήσω την ψυχή μου στον Σατανά, και έτσι θα του ζητούσα ως αντάλλαγμα την αιθέρια καρδιά της λατρεμένης Μαρίας.
Τι κόλλημα κι αυτό, ρε παιδί μου… στα μισά άρθρα που σχολιάζεις κολλάς και αυτό το άσχετο εφηβολάγνο πάθος σου. Κοίτα μη σε δείξει στο τέλος η τηλεόραση. 😛
Αν η πιτσιρίκα είχε καταλάβει ότι είμαι δέκα χρόνια μεγαλύτερος της, τώρα θα σου έγραφα από τον Κορυδαλλό. Ευτυχώς έχω babyface. 😛