◄◄ | ◄ | Πνευματικά Δικαιώματα | ▲ | Βιβλιογραφία | ► | ►► |
(CC) 2009 EvanT |
Ευχαριστίες
Ο Thomas Paine και το έργο του
Για το έργο “Η Εποχή της Λογικής”
Σημείωμα του Μεταφραστή
Κατ’αρχάς, πρέπει να παραθέσω κάποια στοιχεία σχετικά με τη μετάφραση για την ενημέρωση και διευκόλυνση του αναγνώστη. Για τη μετάφραση του βιβλίου αυτού χρησιμοποιήθηκαν οι εξής δύο κύριες πηγές:
α’) Το υλικό από τα Άπαντα του Thomas Paine, που εξέδωσε ο Phillip Foner το 1945, σε ηλεκτρονική μορφή, σαρωμένο από την “Thomas Paine National Historical Association”. Ο χωρισμός του πρώτου βιβλίου σε κεφάλαια εμφανίζεται σ’αυτήν τη συλλογή (όταν εκδόθηκε το πρώτο μέρος του βιβλίου, το κείμενο ήταν ενιαίο)
β’) Η έκδοση των θεολογικών έργων του συγγραφέα από τον R.Carlile στο Λονδίνο το 1824. Σ’αυτή την έκδοση βασίστηκα για τη μορφοποίηση του κειμένου με κεφαλαία και πλάγια γράμματα, καθώς και για τη μετάφραση του τρίτου μέρους του έργου, το οποίο κυκλοφορεί ελάχιστα στο διαδίκτυο. Συμπληρωματικό υλικό πάρθηκε και από μια αναθεωρημένη έκδοση του ιδίου έργου το 1852 από τον J.P. Mendum.
Πρέπει να σημειωθεί ότι σε αρκετά σημεία χώρισα το κείμενο σε θεματικές υποενότητες για τη διευκόλυνση του αναγνώστη. Οποιοσδήποτε τίτλος κεφαλαίου ή υποενότητας είναι γραμμένος με ΚΕΦΑΛΑΙΑ υπάρχει στο πρωτότυπο, ενώ όσοι είναι γραμμένοι με μικρά είναι είτε δικές μου προσθήκες, είτε προσθήκες του εκάστοτε εκδότη τις οποίες σεβάστηκα.
Για τα βιβλικά χωρία χρησιμοποιήθηκε το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο, όπως αυτό εμφανίζεται στην ιστοσελίδα της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος στο διαδίκτυο. Οι λόγοι ήταν δύο. Πρώτον, το αρχαιοελληνικό κείμενο δεν υπόκειται σε νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας και δεύτερον, οι μεταφράσεις πάντα εμπεριέχουν διαφορές, όσο καλές και αν είναι. Εν πάση περιπτώσει, τα ελληνιστικά ελληνικά της μετάφρασης των Εβδομήκοντα και η γλώσσα της Καινής Διαθήκης είναι ευνόητη για οποιονδήποτε έχει βασικές γνώσεις αρχαίων ελληνικών επιπέδου Λυκείου.
Για τα αγγλικά βιβλικά χωρία χρησιμοποιήθηκε η μετάφραση του Βασιλέως Ιακώβου (King James Version, KJV) επειδή αυτή χρησιμοποίησε και ο ίδιος ο Thomas Paine για να γράψει το βιβλίο. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που ήταν απαραίτητη η σύγκριση με νεότερο αγγλικό κείμενο, χρησιμοποιήθηκε η Νέα Παγκόσμια μετάφραση (New International Version, NIV) και σπανιότερα η Αμερικανική Έκδοση (American Standard Version, ASV)
Οι παραπομπές στη Βίβλο ακολουθούν το σύστημα που χρησιμοποιείται και στις τελευταίες εκδόσεις της “Βιβλικής Εταιρείας”. Με κόμμα χωρίζεται το κεφάλαιο από τους στίχους, η παύλα δείχνει εύρος στίχων και η τελεία έχει το νόημα του “και”. Για παράδειγμα:
Γεν 5,4 Γεν 5,4-7 Γεν 5,4-7.10 Γεν 5,4-7.10-12 |
Γένεσις, κεφάλαιο 5, στίχος 4 Γένεσις, κεφάλαιο 5, στίχοι 4 ως 7 Γένεσις, κεφάλαιο 5, στίχοι 4 ως 7 και στίχος 10 Γένεσις, κεφάλαιο 5, στίχοι 4 ως 7 και στίχοι 10 ως 12 |
Οι συντομογραφίες των βιβλίων της Βίβλου βρίσκονται στο Παράρτημα ΙΙ, σελ. 379. Στην περίπτωση που ένα χωρίο βρίσκεται μόνο στην αγγλική μετάφραση της Βίβλου, τότε η παραπομπή δίνεται με αγγλική συντομογραφία. Γι’αυτές βλέπε στο τέλος των περιεχομένων.
Να σημειωθεί επίσης ότι σε κάποια σημεία ο συγγραφέας παραθέτει λίγες λέξεις ή προτάσεις στα Γαλλικά. Αυτά διατηρούνται όπως στο πρωτότυπο χωρίς τον ιδιαίτερο τονισμό των Γαλλικών.
Επίσης, προσέθεσα όσο περισσότερο σχετικό υλικό μπόρεσα σχετικά με τα ζητήματα που θίγει ο συγγραφέας, υπό μορφή υποσημειώσεων, σε μια προσπάθεια να προσφέρω μια πιο σύγχρονη ματιά στα επιχειρήματά του (για οικονομία χώρου, στις υποσημειώσεις συνήθως σημειώνεται μόνο το όνομα του συγγραφέα και αριθμός σελίδας. Σ’αυτές τις περιπτώσεις αναφέρομαι στα βιβλία που υπάρχουν στη Βιβλιογραφία). Όπου το υλικό ήταν αρκετό, τοποθετήθηκε σε χωριστή σελίδα.
Μέσα στο κείμενο υπάρχουν και υποσημειώσεις του ίδιου του συγγραφέα, ξεκάθαρα σημειωμένες με ανοιχτό πράσινο φόντο γύρω από τον αριθμό της υποσημείωσης (να σημειωθεί ότι αρχικά οι σημειώσεις του συγγραφέα βρίσκονταν ενσωματωμένες μέσα στο κείμενο και όχι υπό μορφή υποσημειώσεων). Κάποιες από αυτές υπάρχουν και στο αρχικό κείμενο, ενώ άλλες προστέθηκαν από τον Phillip S. Foner από άλλα γραπτά του συγγραφέα. Στις υποσημειώσεις περιλαμβάνονται και οι υποσημειώσεις του ίδιου του Foner, από την έκδοση του 1945, καθώς και κάποιες παρατηρήσεις για το γαλλικό κείμενο του βιβλίου, που πρόσθεσε ο Moncure Daniels Conway (ο μεταφραστής του βιβλίου στα Γαλλικά).
Το κείμενο που βρίσκεται μέσα σε [αγκύλες] είναι προσθήκες για να διευκολυνθεί η απόδοση του νοήματος κατά τη μετάφραση και δεν υπάρχει στο αρχικό κείμενο.
Επιπλέον θα πρέπει να ζητήσω συγγνώμη από τους πιο ευσεβείς αναγνώστες για το ότι οι προσωπικές αντωνυμίες που αναφέρονται στο Θεό και τον Ιησού δεν γράφονται με κεφαλαίο (ξέρω ότι κάποιοι θα ενοχληθούν από αυτό). Πρόκειται για μια ορθογραφική σύμβαση την οποία εσκεμμένα δε χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Μεταφέρω αυτή τη χρήση κεφαλαίων μόνο όπου χρησιμοποιείται και στα πρωτότυπα κείμενα και σε λίγα σημεία όπου διευκολύνει την ανάγνωση προτάσεων που περιέχουν πολλές αντωνυμίες.
Θέλω να πιστεύω ότι όσοι παρακολουθούν τις εξελίξεις στην τρέχουσα διαμάχη μεταξύ των Ελεύθερων Στοχαστών, Δημιουργιστών και Φονταμενταλιστών στο διαδίκτυο, θα εκτιμήσουν τη φρεσκάδα των επιχειρημάτων του Thomas Paine, παρόλο που το βιβλίο γράφτηκε πριν από 200 χρόνια.
Ευχαριστίες
Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον Cyrus του ιστολογίου “Gravity and the Wind”, την Αόρατη Μελάνη (που γράφει το ομώνυμο ιστολόγιο) και τον tasos_didymoteicho, μέλος του φόρουμ “Αθεΐα”, για την πολύτιμη βοήθειά τους στον έλεγχο της μετάφρασης. Επίσης θερμές ευχαριστίες και στην Anne και τον Garry Berton του “Thomas Paine National Historical Association” για την υποστήριξή τους.
Ο Thomas Paine
και το έργο του
|
Ο Thomas Paine (Τόμας Πέιν) γεννήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 1737 στην μικρή εμπορική πόλη Thetford της Μεγάλης Βρετανίας. Ήταν γιος του Joseph Paine (ενός Κουακέρου, κατασκευαστή κορσέδων) και της Frances Paine (το γένος Cocke, Αγγλικανής Χριστιανής). Σε μια εποχή που δεν υπήρχε ακόμη σύστημα υποχρεωτικής εκπαίδευσης στην Αγγλία, πήγε στο δημοτικό σχολείο του Thetford, το οποίο δεχόταν μαθητές βάσει ικανότητας. Ως έφηβος, κατετάγη στο στρατό, όπου υπηρέτησε για σύντομο διάστημα και επέστρεψε στην Αγγλία το 1759, οπότε και έκανε μια αποτυχημένη επιχειρηματική κίνηση, ανοίγοντας κατάστημα με κορσέδες στο Sandwich του Kent. Το ίδιο έτος παντρεύτηκε, λίγο πριν κλείσει την επιχείρησή του. Λίγο αργότερα η γυναίκα του έμεινε έγκυος και πέθανε σε πρόωρη γέννα μαζί με το παιδί τους. |
Μέχρι το 1774, ο Thomas Paine άλλαζε τη μία δουλειά μετά την άλλη και έφτασε μέχρι και να κάνει αίτηση για να γίνει Αγγλικανός ιερέας. Σ’αυτό το διάστημα έγραψε και το πρώτο του πολιτικό έργο, ένα φυλλάδιο 21 σελίδων με το οποίο ζητούσε από το Κοινοβούλιο καλύτερους μισθούς για τους συναδέλφους του, φοροεισπράκτορες. Ξαναπαντρεύτηκε το 1771 για τρία χρόνια και το 1774 πούλησε όλα του τα υπάρχοντα για να αποπληρώσει τα χρέη του, χώρισε από τη σύζυγό του και μετακόμισε στο Λονδίνο, οπότε ένας φίλος τον σύστησε στον Βενιαμίν Φραγκλίνο, ο οποίος και του συνέστησε να μεταναστεύσει στις Βρετανικές αμερικανικές αποικίες. Με τις συστατικές επιστολές του Φραγκλίνου ανά χείρας, ο Paine έφτασε στη Φιλαδέλφεια το Νοέμβριο του 1774, γλιτώνοντας οριακά τον θάνατο από τύφο, από τον οποίο προσεβλήθη κατά τη διάρκεια του ταξιδιού.
Τον Ιανουάριο του 1776 κυκλοφόρησε ανώνυμα το φυλλάδιο “Common Sense” (Κοινή Λογική), το οποίο εξαπλώθηκε γρήγορα μεταξύ των εγγράμματων Αμερικανών αποίκων. Μέσα σε τρεις μήνες φέρεται να κυκλοφόρησαν 120.000 αντίτυπα του έργου του (σε πληθυσμό των 2 εκατομμυρίων) κάνοντάς το το πιο δημοφιλές βιβλίο της Αμερικής του 18ου αιώνα μετά τη Βίβλο. Σε Ευρώπη και Αμερική έφτασε τα 500.000 αντίγραφα. Το έργο αυτό επηρέασε έντονα προσωπικότητες όπως ο Γεώργιος Ουάσινγκτον και ο John Adams και μαζί με τα έργα του Benjamin Rush βοήθησαν πολύ στην τελική διακήρυξη της ανεξαρτησίας των Η.Π.Α. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι άποικοι που ήταν πιστοί στην Βρετανική Αυτοκρατορία του επιτέθηκαν σφοδρότατα.
Η δύναμη του Paine ήταν η δυνατότητά του να παρουσιάζει περίπλοκες ιδέες απλά και κατανοητά, σε αντίθεση με την πιο φιλοσοφική προσέγγιση των συγχρόνων του Διαφωτιστών και ήταν αυτός που πρότεινε το νέο κράτος να ονομαστεί Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Με την έναρξη του πολέμου, δημοσίευσε μια σειρά φυλλαδίων με τίτλο “The American Crisis” (Η Αμερικανική Κρίση) που φέρεται να εμψύχωσε τους αποίκους κατά τη διάρκεια του πολέμου. Το 1778 υποστήριξε και συμμετείχε στις μυστικές διαπραγματεύσεις με τη Γαλλία και αν και αρχικά κατηγορήθηκε γι’αυτό, τελικά οι υπηρεσίες που παρείχε στο νεοϊδρυθέν κράτος του αναγνωρίστηκαν με τη μορφή μιας έπαυλης στο New Rochelle της Νέας Υόρκης (όπου και τελικά ετάφη) και σημαντικά χρηματικά δώρα από την πολιτεία της Πενσιλβανίας και το Κογκρέσο.
Το 1791 επέστρεψε στην Ευρώπη, ολοκλήρωσε και εξέδωσε το πολιτικό βιβλίο “The Rights of Man” (Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου). Το βιβλίο ήταν τόσο επικριτικό για τις ευρωπαϊκές μοναρχίες και τους ισχύοντες κοινωνικούς θεσμούς που η Βρετανική Κυβέρνηση τον καταδίκασε ερήμην του για λίβελο. Στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου το 1792 έκανε μεταρρυθμιστικές προτάσεις για την Αγγλία, συμπεριλαμβανομένης και μιας προοδευτικής φορολογικής πολιτικής.
Όντας ένθερμος υποστηρικτής της Γαλλικής Επανάστασης, εξελέγη μέλος του γαλλικού Εθνικού Συμβουλίου (παρόλο που δε μιλούσε Γαλλικά), αλλά ήταν αντίθετος στην εκτέλεση του Λουδοβίκου του 16ου, προτείνοντας την εξορία του στις Η.Π.Α. (όχι μόνο επειδή ήταν αντίθετος στη θανατική ποινή, αλλά το θεωρούσε πρέπον, μια και η βασιλική Γαλλία είχε στηρίξει την ανεξαρτητοποίηση των Η.Π.Α.). Το 1793 συνελήφθη και φυλακίστηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους στη Γαλλία, γλίτωσε από καθαρή σύμπτωση την εκτέλεση και απελευθερώθηκε το Νοέμβριο του 1794, χάρη στις προσπάθειες του νέου υπουργού Εξωτερικών των Η.Π.Α. στη Γαλλία James Monroe. Λίγο πριν την φυλάκισή του είχε γράψει ήδη και το πρώτο μέρος του “The Age of Reason” (Η Εποχή της Λογικής).
Ο Paine έμεινε στη Γαλλία κατά τη διάρκεια της Ναπολεόντειας περιόδου, (μάλιστα φημολογείται ότι είχε και κατ΄ιδίαν συνάντηση με τον ίδιο τον Ναπολέοντα) αλλά καταδίκασε τις δικτατορικές κινήσεις του, λοιδορώντας τον ως “τον τελειότερο τσαρλατάνο που υπήρξε ποτέ”. Εν τω μεταξύ συνεισέφερε στη δημιουργία και ιδεολογική στήριξη του κινήματος των Θεοφιλανθρώπων. Έμεινε στη Γαλλία μέχρι το 1802, οπότε επέστρεψε στην Αμερική μετά από πρόσκληση του νεοεκλεγέντος προέδρου Thomas Jefferson, στις αρχές της Δεύτερης Μεγάλης Αφύπνισης.
Με την επιστροφή του δεν έτυχε και της καλύτερης αντιμετώπισης. Οι θρησκόληπτοι τον απεχθάνονταν λόγω του “The Age of Reason”, ενώ οι Φεντεραλιστές του επιτέθηκαν λόγω των ιδεών του για τη διακυβέρνηση στο “Common Sense” και τη συμμετοχή του στη Γαλλική Επανάσταση. Επιπλέον, δεν τον βοήθησε και η αντιπάθεια που έτρεφε για τον Ουάσινγκτον (τον κατηγόρησε ως προδότη της φιλίας του, επειδή δεν τον βοήθησε όταν συνελήφθη στη Γαλλία και επιπλέον ήταν κάθετα αντίθετος στο ότι ο Ουάσινγκτον είχε σκλάβους).
Ο Paine απεβίωσε σε ηλικία 72 ετών, στο νούμερο 59 του Grove Street στο Greenwich Village της Νέας Υόρκης το πρωί της 8ης Ιουνίου 1809. Το ταφικό του μνημείο (κενοτάφιο πλέον) βρίσκεται στην κατοικία του, στο New Rochelle της Νέας Υόρκης, όπου έζησε μετά την επιστροφή του στην Αμερική το 1802. Στην κηδεία του παρευρέθηκαν μόνο 6 άτομα, δύο εκ των οποίων ήταν μαύροι (μάλλον απελευθερωμένοι σκλάβοι). Τα λείψανά του εξετάφησαν από ένα θαυμαστή του (τον Άγγλο William Cobbett) λίγα χρόνια αργότερα, το 1819, και επεστράφησαν στην Αγγλία, αλλά έκτοτε η τύχη τους αγνοείται και πιθανολογείται ότι τα οστά του μοιράστηκαν μεταξύ διαφόρων θαυμαστών του. Τα ελάχιστα επιβεβαιωμένα λείψανα (ένα τμήμα εγκεφάλου και μερικές τούφες μαλλιών) φυλάσσονται στα γραφεία της “Thomas Paine National Historical Association”. Ο Thomas Paine παραμένει μέχρι σήμερα ο μοναδικός πατέρας της Αμερικανικής Επανάστασης χωρίς τάφο.
Για το έργο
“Η Εποχή της Λογικής”
Το έργο “Η Εποχής της Λογικής” είναι ένα ντεϊστικό δοκίμιο που κριτικάρει το Χριστιανισμό κάνοντας κυρίως επίθεση στο αλάθητο της Βίβλου. Γράφτηκε και εκδόθηκε διαδοχικά σε τρία μέρη, το 1794, το 1795 και (μάλλον) το 1810 και είναι ομολογουμένως ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Thomas Paine, μαζί με την “Κοινή Λογική” (που συντέλεσε στην κήρυξη της Αμερικανικής Επανάστασης).
Ντεϊσμός
Προτού γίνει αναφορά στο κείμενο, θα πρέπει να γίνει μια σύντομη αναφορά στον πυρήνα των θρησκευτικών πεποιθήσεων του συγγραφέα· τον Ντεϊσμό.
Ως Ντεϊσμός ορίζεται η πίστη σε ένα υπέρτατο Ον, το οποίο δημιούργησε το Σύμπαν, αλλά δεν αναμειγνύεται στην λειτουργία του. Ο Ντεϊσμός ως φιλοσοφικό κίνημα τοποθετείται στην κατηγορία του ελεύθερου στοχασμού, δεδομένου ότι η ύπαρξη και οι ιδιότητες του Θείου για τους Ντεϊστές απορρέουν από τη λογική και μόνο. Αυτή η αρχή είναι που δημιουργεί και το εξής παράδοξο· αν και προφανώς αποτελεί θεϊστική κοσμοθεώρηση, ο Ντεϊσμός έχει μεγαλύτερη φιλοσοφική συνάφεια με την αθεΐα και τον αγνωστικισμό, [1] παρά με τις παραδοσιακές θρησκείες. Άλλωστε, δεν είναι θρησκεία με την κλασική έννοια της λέξης, αφού δεν αναγνωρίζεται ένα κοινό ντεϊστικό δόγμα και δεν υπάρχει κεντρική οργάνωση. Το κοντινότερο που υπάρχει σήμερα σε παγκόσμια ντεϊστική οργάνωση είναι το “World Union of Deists” [2] και για τις αρχές τους ουσιαστικά παραπέμπουν σ’αυτό ακριβώς το βιβλίο.
Οι Ντεϊστές, σε γενικές γραμμές, απορρίπτουν το υπερφυσικό (θαύματα, προφητείες κ.λπ.) καθώς και την έννοια της αποκάλυψης και τα θεόπνευστα βιβλία (που θεωρούνται ανθρώπινες ερμηνείες του Θείου, αλλά χωρίς περαιτέρω αξιοπιστία), ενώ η λογική θεωρείται το σπουδαιότερο δώρο του Θεού στον άνθρωπο.
Ο Ντεϊσμός ξεκίνησε στην Αγγλία τον 17ο και 18ο αιώνα και άνθισε κυρίως στη Αγγλία, τη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, κατ’αρχάς στην αριστοκρατία και έπειτα και στους απλούς πολίτες, κυρίως λόγω των προσπαθειών συγγραφέων σαν τον Thomas Paine που προσπάθησαν να τον εκλαϊκεύσουν.
Η κοσμοθεωρία του Thomas Paine
Ο Thomas Paine ήταν ένας γνήσιος Ντεϊστής της εποχής του. Πίστευε σε ένα Θεό, αλλά όχι σε κάποια συγκεκριμένη θρησκεία. Η ηθική του θεωρία μπορεί να συμπυκνωθεί σε τρεις λέξεις· καλοσύνη, δικαιοσύνη και ευγνωμοσύνη, χαρακτηριστικά τα οποία θεωρεί ότι διδάσκονται από το Θεό, όχι απ’ευθείας με θεία έμπνευση, αλλά με τη μελέτη του υλικού Σύμπαντος.
Απορρίπτει ασυζητητί την αποκάλυψη ως τρόπο επικοινωνίας του Θεού με τον άνθρωπο. Ο ίδιος δεχόταν ότι ο Θεός μπορούσε, αν ήθελε, να μιλήσει απ’ευθείας σε ένα άτομο, αλλά απέρριπτε την πιθανότητα να επέλεγε αυτή την ατελή και μη πειστική μέθοδο για να διαδώσει το μήνυμά Του σε όλο τον κόσμο (και όχι μόνο στον πλανήτη Γη [3]). Κατ’επέκταση απορρίπτει και όλες της θρησκείες που βασίζονται στην αποκάλυψη, τις “εξ αποκαλύψεως θρησκείες” όπως τις λέει, ως ανθρώπινα κατασκευάσματα και μυθεύματα, ενώ απορρίπτονται και οι προφητείες ως μορφή αποκάλυψης· άλλωστε, η μελέτη της Βίβλου δεν του παρέχει ούτε μία γνήσια προφητεία.
Στο τρίτο βιβλίο απορρίπτει και οποιαδήποτε μεταφυσική ερμηνεία των ονείρων, προτιμώντας την νατουραλιστική άποψη περί υποσυνείδητου, η οποία είχε αρχίσει ήδη να διαμορφώνεται. Τα όνειρα τα θεωρεί αντικατοπτρισμό του ανθρώπινου μυαλού και τα βάζει στην άκρη ως αναξιόπιστα, μαζί με όλα τα όνειρα της Βίβλου.
Σε γενικές γραμμές ο συγγραφέας δεν δέχεται το μεταφυσικό, ιδίως όταν κάτι μπορεί να εξηγηθεί χωρίς αυτό. Δέχεται βέβαια τη δυνατότητα του Θεού να επέμβει στον κόσμο, αλλά πιστεύει ότι ο λόγος που ο Θεός εγκαθίδρυσε ένα Σύμπαν που κυβερνάται από φυσικούς νόμους ήταν επειδή ήθελε να κάνει γνωστή την ύπαρξή Του χωρίς να χρειάζεται να επέμβει άμεσα. Εν τέλει, θεωρεί το μεταφυσικό δυνατό μεν, μη απαραίτητο δε.
Παρόλο που αποδείξεις δεν υπάρχουν, δηλώνει ότι πιστεύει σε μια μετέπειτα ζωή ή μάλλον, καλύτερα, ελπίζει στην ύπαρξη της. Όταν γράφει το βιβλίο περί Προφητειών, πιστεύει πλέον ότι η μετέπειτα ζωή υπάρχει μόνο για τους πολύ αγαθούς ανθρώπους και τους πολύ κακούς, ως χώρος ανταμοιβής και τιμωρίας, χωρίς να τολμά όμως να εικάσει τι είδους θα είναι αυτή η ανταμοιβή και η τιμωρία.
Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο συγγραφέας δε φοβήθηκε το θάνατο. Ήρθε αντιμέτωπος με το θάνατο τρεις φορές και δεν άλλαξε ποτέ τα πιστεύω του. Η πρώτη ήταν στο καράβι που τον μετέφερε στην Αμερική, όπου παραλίγο να πεθάνει από τύφο, η δεύτερη στη φυλακή στη Γαλλία και η τρίτη το 1806 όταν έφτασε στο κατώφλι του θανάτου μετά από μια κρίση αποπληξίας. Τέλος απέκρουσε και όλες τις προσπάθειες ιερέων να τον επαναφέρουν στο Χριστιανισμό στο νεκροκρέββατό του, το 1809. [4]
Όσον αφορά τη μορφή του Ιησού Χριστού, στα πρώτα δύο μέρη της “Εποχής της Λογικής” φαίνεται ότι τον σέβεται και θλίβεται που οι συνεχιστές του διαστρέβλωσαν τη διδασκαλία του σε αυτό που αναγνωρίζουμε σήμερα ως Χριστιανισμό. Ιδιαίτερη απέχθεια φαίνεται να τρέφει για τον απόστολο Παύλο για τον οποίο πιστεύει ότι χρησιμοποίησε το Χριστιανισμό για να προπαγανδίσει τα φαρισαϊκά του δόγματα. Πάντως, στο τρίτο μέρος του έργου, φαίνεται να έχει αρχίσει να απορρίπτει την ιστορικότητα του Ιησού, λόγω έλλειψης πειστικών στοιχείων. Το βέβαιο είναι ότι είχε απορρίψει παντελώς οποιουδήποτε είδους θεϊκή υπόσταση του Χριστού και ως μύθους όλες τις αναφορές περί θαυμάτων.
Χρονικό
Η “Εποχή της Λογικής” ξεκίνησε να γράφεται εν μέσω έντονων πολιτικών ανακατατάξεων στην παγκόσμια σκηνή. Όταν εκδόθηκε το πρώτο μέρος του έργου το 1794, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν κλείσει ακόμη 10 χρόνια ζωής ως πλήρως ανεξάρτητο κράτος και η Γαλλία βρισκόταν ακόμα εν μέσω της Γαλλικής Επανάστασης και σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αγγλία. Η τεταμένη κατάσταση είχε φέρει στο προσκήνιο τους ακραίους πολιτικούς και στις δύο ακτές της Μάγχης και οι προοδευτικές φωνές είχαν αρχίσει να αποσύρονται, καθώς πολλοί είχαν αρχίσει να κατηγορούνται για προδοσία και στάση.
Εκείνη την περίοδο ο Paine ήταν το ένα από τα δύο μέλη του επαναστατικού Γαλλικού Κοινοβουλίου που δεν ήταν Γάλλοι (ο ίδιος δεν μιλούσε καν Γαλλικά). Το πρώτο μέρος του βιβλίου γράφτηκε υπό πίεση χρόνου, καθώς ο συγγραφέας ήξερε ότι ήταν ζήτημα χρόνου οι πολιτικοί του αντίπαλοι να στραφούν εναντίον του και να τον στείλουν στη γκιλοτίνα. Όπως παραδέχεται και ο ίδιος, μετά βίας πρόλαβε να το ολοκληρώσει και να “φυγαδεύσει” το χειρόγραφο πριν συλληφθεί και οδηγηθεί στις φυλακές του Λουξεμβούργου, όπου παρέμεινε έγκλειστος επί ένα χρόνο και απέφυγε την εκτέλεση από τύχη.
Όταν άρχισε να κυκλοφορεί το πρώτο μέρος του έργου, ο συγγραφέας ήταν ήδη μια διασημότητα της εποχής. Το έργο του “Τα δικαιώματα του Ανθρώπου” ήταν ήδη διάσημο, τόσο για το περιεχόμενό του, όσο και για το ότι κυνηγήθηκε στην Αγγλία, [5] επειδή ήταν επικριτικό των μοναρχιών και ουσιαστικά είχε τροφοδοτήσει την Αμερικανική Επανάσταση. Η “Εποχή της Λογικής” που εκδόθηκε στην Αγγλία το 1974 και τον ίδιο χρόνο μεταφράστηκε στα Γαλλικά και εκδόθηκε και στη Γαλλία και διαδόθηκε γρήγορα στην Αγγλία και τις Η.Π.Α., κυρίως με τη βοήθεια του Αμερικανού Ντεϊστή και φίλου του Paine, Elihu Palmer.
Όπως ήταν αναμενόμενο, το βιβλίο σήκωσε θύελλα αντιδράσεων μεταξύ της χριστιανικής ελίτ και ξεκίνησε έναν πόλεμο φυλλαδίων στην προσπάθεια να αντικρουστούν τα επιχειρήματα του Paine. Η κυβέρνηση της Αγγλίας βοήθησε κι αυτή με αναποτελεσματικές διώξεις του έργου. Για τους αντιπάλους του ήταν πολύ σημαντικό να εκδοθούν απαντήσεις, καθώς η χαμηλή τιμή της πρώτης έκδοσης (μόλις 3 πένες) την έκανε προσιτή σε ένα μεγάλο αναγνωστικό κοινό, πέρα από την αριστοκρατία, μεταφέροντας την ντεϊστική φιλοσοφία στον απλό πολίτη. Οι απαντήσεις ωστόσο περιορίστηκαν κυρίως στην ενίσχυση της αξιοπιστίας της Βίβλου και σε προσωπικές επιθέσεις κατά του συγγραφέα (κατηγορήθηκε ουκ ολίγες φορές ότι ήταν Μασόνος) παρά στην αντιμετώπιση των συγκεκριμένων επιχειρημάτων του συγγραφέα.
Η απάντηση ήρθε ένα χρόνο μετά. Ο συγγραφέας διάβασε τον αντίλογο και απάντησε με ένα δεύτερο μέρος της “Εποχής της Λογικής” το 1795, όπου πλέον έδωσε μεγαλύτερη βάση στη συστηματική επίθεση κατά της αξιοπιστίας της Βίβλου και κυρίως της Παλαιάς Διαθήκης, που προσέφερε και το περισσότερο αντιφατικό υλικό, όπως παραδέχεται και ο ίδιος. Το δεύτερο αυτό βιβλίο είχε την ίδια τύχη με το πρώτο.
Γύρω στα 1790, ο συγγραφέας επέστρεψε στην Αμερική έχοντας ολοκληρώσει άλλο ένα έργο με το οποίο επετίθετο ανοιχτά πλέον στις μεσσιανικές προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης. Το 1802 σκόπευε να το κυκλοφορήσει, αλλά πείστηκε από τον Thomas Jefferson, που φοβόταν βίαιες αντιδράσεις, να μην το εκδώσει. Τελικά το εξέδωσε το 1807, λίγο πριν το τέλος της ζωής του, όταν πλέον οι όποιες αντιδράσεις τον άφηναν αδιάφορο. Είναι εντυπωσιακό και συνάμα ειρωνικό το πώς ο Paine κατέληξε σε λίγα μόλις χρόνια, από ήρωας της Αμερικανικής Επανάστασης, να χαρακτηρίζεται με μια σωρεία κοσμητικών επιθέτων· μέχρι και ανθρωπόμορφο κτήνος [6]). Λίγο πριν πεθάνει ολοκλήρωσε και το τρίτο μέρος της “Εποχής της Λογικής”, αλλά τελικά πέθανε προτού προλάβει να το εκδώσει, με το έργο να βρίσκεται ακόμα υπό μορφή χειρογράφου.
Χαρακτηριστικά του έργου
Το βασικότερο χαρακτηριστικό του έργου είναι το ιδιαίτερο συγγραφικό στυλ του Thomas Paine. Εν ολίγοις, έγραφε για τον απλό, καθημερινό άνθρωπο. Αυτό φαίνεται με την πρώτη ματιά από την εκτεταμμένη χρήση παραδειγμάτων. Θεωρεί υποχρέωσή του να εξηγήσει τους πιο δύσκολους όρους και συλλογισμούς με προσιτά παραδείγματα, συνήθως πάνω από ένα, αν και κάποια πλέον ξενίζουν σήμερα (π.χ. ο μύλος στο πρώτο βιβλίο, κεφ.11, που ο σύγχρονος αναγνώστης μπορεί να δυσκολευτεί να αναγνωρίσει ότι ο Paine αναφέρεται σε αλευρόμυλο με άλογα). Για το σύγχρονο επίπεδο γνώσης αυτά τα παραδείγματα μπορεί να φαίνονται τετριμμένα, αλλά για το κοινό για το οποίο προόριζε ο Paine τα βιβλία του ήταν απαραίτητα για να κατανοήσουν το κείμενο.
Ο αναγνώστης επίσης θα αναγνωρίσει τη διάθεση του συγγραφέα να αποκαλύψει τα συναισθήματά του. Δεν ντρέπεται να αποκαλύψει την απέχθειά του για κάποια κομμάτια της Βίβλου ή το γεγονός ότι κάποια άλλα του φαίνονται γελοία. Αυτό το ύφος ήταν που επέτρεψε να τον κατηγορήσουν οι αντίπαλοί του, αλλά και άτομα που συμφωνούσαν με τις απόψεις του, επειδή ήταν ιδιαίτερα ασεβές. Ο Paine σίγουρα χτυπάει κάτω από τη μέση, αποδίδοντας στον κάθε βιβλικό χαρακτήρα τα χαρακτηριστικά που του ταιριάζουν ανάλογα με τη συμπεριφορά που επιδεικνύει στη Βίβλο. Συχνά το κάνει ως αναγωγή σε άτοπο (“Δεν μπορεί ο “τάδε” να ήταν “τέτοιος, τέτοιος και τέτοιος”, όπου “τέτοιος” είναι διάφορα κοσμητικά επίθετα), ωστόσο το συγγραφικό του ύφος οδήγησε τον ντεϊστή John Redwood να σχολιάσει ότι το βιβλίο δεν θα έπρεπε να λέγεται “Η Εποχή της Λογικής”, αλλά “Η Εποχή της Γελοιοποίησης” [7]. Παρόλο που οι πρώιμοι Άγγλοι ντεϊστές ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν το χιούμορ για να επιτεθούν στη Βίβλο το έκαναν πολύ πιο ήπια και συγκεκαλυμμένα. Αυτή τη στάση ο Paine την κατακρίνει σε ένα γράμμα του σε έναν από τους πιο πιστούς του φίλους στις Η.Π.Α., τον Elihu Palmer, [8] και αιτιολογεί το ρητορικό του στυλ ως εξής:
“Το φοβισμένο και γεμάτο κρυμμένα υπονοούμενα στυλ γραφής που χρησιμοποιήθηκε σε τέτοιου είδους θέματα, παρήγαγε σκεπτικισμό, αλλά όχι πεποίθηση. Είναι αναγκαίο να είμαστε γενναίοι. Μερικοί άνθρωποι μπορούν να πειστούν με επιχειρήματα και να λογικευθούν, άλλοι πρέπει να σοκαριστούν. Αν πεις κάτι γενναίο που θα τους σοκάρει μπορεί και να αρχίσουν να σκέφτονται” [9]
Επιπλέον, η ιδιαίτερη γλώσσα που χρησιμοποιεί, και ειδικά τα συναισθηματικά φορτισμένα επίθετα, το καθιστά ακόμα πιο εμφανές. Ομολογουμένως, ο συγγραφέας κατηγορήθηκε για την “χυδαία” γλώσσα του, όχι επειδή ήταν υβριστική (κάθε άλλο) αλλά επειδή μετέφερε το ζήτημα της αμφισβήτησης της Βίβλου και του Ντεϊσμού από την αριστοκρατία στην καθημερινότητα του απλού πολίτη.
Σ’αυτό βοήθησε και το γεγονός ότι τα έργα του δημοσιεύονταν σε μορφή φυλλαδίου που ήταν προσιτή οικονομικά και από τον απλό άνθρωπο (π.χ. το πρώτο μέρος της “Εποχής της Λογικής” κυκλοφόρησε στο Λονδίνο στη λογική τιμή για την εποχή των 2 σελινιών). Χαρακτηριστικό είναι ότι σε μία δίκη με κατηγορία στάσης, ο εισαγγελέας προσπάθησε ανεπιτυχώς να εμποδίσει τον Paine να εκδώσει μια απάντηση σε βιβλίο του Burke σχετικά με τη Γαλλική Επανάσταση σε φτηνή έκδοση για να μην είναι προσιτό στις κατώτερες τάξεις. Παρόμοια περιστατικά έγιναν και στην Αμερική για τους ίδιους λόγους.
Αυτό ακριβώς το στυλ ανάγκασε και τους αντιπολιτευόμενους να υιοθετήσουν ένα αντίστοιχο στυλ, ώστε να μην χάσουν τη μάχη λόγω διαφοράς μεγέθους αναγνωστικού κοινού. Ο Επίσκοπος Richard Watson σε γράμμα του στον Paine παραδέχεται: “…θα γράψω επίτηδες αυτό και τα επόμενα γράμματα σε εκλαϊκευμένο στυλ ελπίζοντας ότι θα διαβαστούν από την τάξη αναγνωστών που στοχεύει το έργο σου και που είναι πιο πιθανό να ζημιωθούν από αυτό.” [10]
Παράλληλα με αυτό, ο Paine χρησιμοποιεί μια πληθώρα ρητορικών σχημάτων. Χρησιμοποιεί επιτυχώς ρητορικές ερωτήσεις, επικαλείται την κοινή λογική του αναγνώστη, αστειεύεται και πάνω απ’όλα χρησιμοποιεί ξεκάθαρη γλώσσα. Μεταχειρίζεται, επίσης, πολύ το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, τραβώντας τον αναγνώστη στα επιχειρήματά του και δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι ο αναγνώστης συμμετέχει στην αποδεικτική διαδικασία. Σε συνδυασμό με την χρήση κοινής λογικής καταφέρνει να ενισχύσει τα επιχειρήματά του ακόμα περισσότερο, αφού πολλές φορές αφήνει τα λόγια του μετέωρα για να αφήσει τον αναγνώστη να τα συμπληρώσει μόνος του.
Στο δεύτερο βιβλίο η αποδεικτική διαδικασία του Paine είναι σταθερή. Ως μεγαλύτερο πρόβλημα της Βίβλου και ειδικά της Παλαιάς Διαθήκης, θεωρεί την αυθεντικότητά των βιβλίων της, γι’αυτό και καταπιάνεται με κάθε βιβλίο και προσπαθεί να το απαξιώσει, δείχνοντας ότι ο συγγραφέας του δεν είναι αυτός που υποθέτει η Εκκλησία. Η μέθοδός του ακολουθεί το σχήμα:
- Θα αποδείξω ότι το βιβλίο δεν μπορεί να το έγραψε αυτός που υποτίθεται ότι το έγραψε, άρα στερείται αξιοπιστίας.
- Επιχείρημα 1
- Επιχείρημα 2 κλπ.
- Απέδειξα ότι το βιβλίο δεν μπορεί να το έγραψε αυτός που υποτίθεται ότι το έγραψε, άρα στερείται αξιοπιστίας. Επόμενο βιβλίο…
Η μέθοδος είναι αμείλικτη και πρωτότυπη για την εποχή. Ο συγγραφέας σφυροκοπά το ένα βιβλίο μετά το άλλο χωρίς καν να χρησιμοποιήσει εξωτερικά στοιχεία, όπως νέες αρχαιολογικές ανακαλύψεις που αλλάζουν τους χρονολογικούς συσχετισμούς των βιβλίων. Όπως γράφει και ο ίδιος, αν το έκανε, απλώς θα τον αμφισβητούσαν, ενώ με το δικό του τρόπο προσπαθεί να συγκρατήσει την κριτική χρησιμοποιώντας τον ίδιο το “λόγο του Θεού” εναντίον του. Για τον ίδιο λόγο χρησιμοποιεί και τις βιβλικές χρονολογίες, όπως είχαν διαμορφωθεί στην εποχή του. Ουσιαστικά εγκαινιάζει την έρευνα της Βίβλου για εσωτερικές αντιφάσεις, μια πρακτική που θα αρχίσει να χρησιμοποιείται διαδεδομένα μετά τα μέσα του 19ου αιώνα.
Επιρροές
Παρόλο που ο ίδιος ο συγγραφέας αρεσκόταν να παρουσιάζεται ως απλός και όχι ιδιαίτερα μορφωμένος πολίτης, το έργο του δηλώνει το αντίθετο. Η “Εποχή της Λογικής” δείχνει μια συνέχεια της Ντεϊστικής σκέψης στην οποία βασίστηκε.
Κατ’αρχάς, ως ελεύθερος στοχαστής ο ίδιος δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος από το βιβλίο του Anthony Collins “Συζήτηση περί Ελεύθερου Στοχασμού”, που είναι ένα από τα πρώτα έργα που προσπαθεί να ορίσει την έννοια του “ελεύθερου στοχασμού” και να υποστηρίξει ότι αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα του κάθε ανθρώπου.
Έπειτα, με δική του ομολογία, είχε μελετήσει το έργο του Βενέδικτου-Βαρούχ Σπινόζα, “Θεολογικο-πολιτική Πραγματεία” [11] και σίγουρα εντυπωσιάστηκε από τις απόψεις του, τουλάχιστον αρκετά για να τις μεταφέρει στο δικό του έργο. Αν και δεν αναφέρεται σ’αυτό, σίγουρα οι “ευκλείδειες” αποδείξεις του Σπινόζα περί υπάρξεως Θεού στο έργο του “Ηθική” δεν μπορεί να τον άφησαν αδιάφορο.
Ως σύγχρονος του Jean-Jacques Rousseau αρκετά συχνά αντανακλά τις απόψεις του Γάλλου συγγραφέα περί θρησκείας, της διαπλοκής της με την πολιτική εξουσία, καθώς και την αντιπάθειά του για το Χριστιανισμό, όπως αυτές εμφανίζονται στο έργο του “Du Contrat Sociale” (=Το Κοινωνικό Συμβόλαιο). Το έργο αυτό σίγουρα τον επηρέασε και κατά τη συγγραφή των άλλων σημαντικών πολιτικών έργων του.
Εμφανής είναι και η αναπαραγωγή και εκλαΐκευση της ηθικής κριτικής του David Hume [12] κατά του Χριστιανισμού καθώς και των ιδεών του περί Φυσικής Θρησκείας. Ίσως η απροθυμία του να αναφέρει ευθέως το όνομα του Hume να οφείλεται στο ότι θεωρούνταν άθεος, ωστόσο η επιρροή των ιδεών του στο έργο του Paine είναι προφανής. Εξ ίσου προφανής είναι και η επιρροή του από το προγενέστερο έργο του Thomas Hobbes. [13] Για την ακρίβεια, το δεύτερο μέρος της “Εποχής της Λογικής” μοιάζει να είναι μια εκτενέστερη ανάλυση των απόψεων του 33ου κεφαλαίου του δοκιμίου του Hobbes, “Λεβιάθαν”. Προσωπικά το θεωρώ παράδοξο πώς ο συγγραφέας δεν κάνει καμία αναφορά ούτε στον Hobbes· ίσως για τον ίδιο λόγο που απέφυγε και τον Hume. Το μόνο σίγουρο είναι ότι τόσο ο Hume, όσο και ο Hobbes ήταν συντηρητικότατοι και πιο συνεσταλμένοι στην κριτική τους σε σχέση με τον πιο εκρηκτικό Paine.
Αντίκτυπος του έργου
Αν και επιτυχημένος συγγραφέας, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Paine δεν ήταν ο πλέον σημαντικός Ντεϊστής της εποχής του. Το γεγονός ότι δεν είχε επίσημη ανώτερη μόρφωση δεν τον βοηθούσε σ’αυτό. Αλλά αυτό το γνώριζε και γι’αυτό δεν προσπάθησε ποτέ να εμφανιστεί ως ειδήμων, παρά μόνο ένας άνθρωπος που χρησιμοποιούσε τη λογική του. Αυτό τον έκανε και αρεστό στον απλό κόσμο. Το έργο του συνέχισε να δέχεται απαντήσεις μέχρι και το 1812, όταν το ενδιαφέρον είχε ήδη αρχίσει να υποχωρεί.
Μεταξύ των σημαντικότερων απαντήσεων στο έργο του συμπεριλαμβάνονται:
Το έργο του Elias Boudinot σχετικά με το πρώτο μέρος της “Εποχής της Λογικής”, “The Age of Reason; Shewn to be the Age of Infidelity”[14] του 1810, ένα βιβλίο που από την 30σέλιδη εισαγωγή του και μόνο φαίνεται ότι σκοπό έχει κυρίως να θίξει το κύρος του Paine ως συγγραφέα, μελετητή της Βίβλου και, το κυριότερο, ως άνθρωπο· αποδίδει δε την επιτυχία του βιβλίου στη δημοφιλία των πολιτικών έργων του Paine (αυτό βέβαια ίσως να μην είναι εντελώς εσφαλμένη άποψη, αλλά και ο ίδιος ήταν γνωστότατος πολιτικός, οπότε το σχόλιό του αυτό ήταν δίκοπο μαχαίρι). Περιορίστηκε όμως σε σχετικά κόσμια επίπεδα. Το ίδιο το υλικό του βιβλίου του δεν προσθέτει κάτι περισσότερο στη συγγραφική διαμάχη του Paine, αφού κυρίως αναμασά τα επιχειρήματα προηγούμενων συγγραφέων από μια Πρεσβυτερική οπτική γωνία με μια προσπάθεια εκλαΐκευσης (στο οποίο ο Boudinot πίστευε ότι οι υπόλοιποι είχαν αποτύχει).
Ακολουθεί το έργο του Επισκόπου του Λάνταφ, Richard Watson (με τον οποίο ο συγγραφέας βρισκόταν σε πνευματική εμπόλεμη κατάσταση) “An Apology for the Bible” [15] που απαντά στο δεύτερο μέρος της “Εποχής της Λογικής”. Ο Watson, αν και επεδίωξε να απαντήσει με τρόπο προσιτό στο ευρύ κοινό, παρήγαγε ένα αρκετά δυσανάγνωστο βιβλίο. Πάντως η επιχειρηματολογία του βασίζεται περίπου στα ίδια σημεία, αν και απαντά σε πιο συγκεκριμένα επιχειρήματα του συγγραφέα.
Στα ίδια επίπεδα κινήθηκε και ο David Simpson με το βιβλίο του “A plea for Religion and the Sacred Writings.” [16] Το κείμενο του βιβλίου είναι αυτό καθεαυτό καθαρό από προσωπικές επιθέσεις… μέχρι κάποιος να διαβάσει τις υποσημειώσεις όπου ξεδιπλώνονται όλες οι προσωπικές επιθέσεις κατά του Paine. Οι κατηγορίες εκτείνονται από αθεΐα και αλκοολισμό, μέχρι ότι ο συγγραφέας ήταν μέλος των Γάλλων Πεφωτισμένων (Illuminati), οι οποίες μεταφέρονται κόσμια ως μαρτυρίες τρίτων.
Όμως, αν οι παραπάνω απαντήσεις στο έργο του Paine ήταν οι πιο κόσμιες, στους αντίποδες βρίσκονται και έργα όπως το “The Deist Unmasked” του Ogden Uzal. [17] Σ’αυτό το δίτομο έργο οι επιθετικές διαθέσεις του συγγραφέα γίνονται ορατές από τις πρώτες κιόλας σελίδες. Ο συγγραφέας καθυβρίζεται ως κοινός μεθύστακας (η αδυναμία που είχε στο οινόπνευμα ήταν γνωστή), ο Πλάτωνας φέρεται ότι περιέγραφε τον Ιησού όταν έγραφε για την τελείωση του ανθρώπου μέσα από την αρετή, ενώ ο Σωκράτης απορρίπτεται ως ένας τυχαίος σοφιστάκος που θα εγκατέλειπε με μιας τις ευγενείς απόψεις του αν εκτελούνταν με τον ίδιο τρόπο με το Χριστό.
Πάντως παρά τον πόλεμο που υπέστησαν οι ιδέες του Paine, το ενδιαφέρον για το έργο άρχισε να αναπτερώνεται όταν συνεχίστηκαν οι ποινικές διώξεις για τους εκδότες του. Το 1811, ο Daniel Isaac Eaton καταδικάστηκε σε 18 μήνες φυλάκιση επειδή κυκλοφόρησε την ανάλυση του συγγραφέα για τις μεσσιανικές προφητείες. Το 1818 ο Richard Carlile, για την κυκλοφορία θεολογικών έργων του Paine, καταδικάστηκε σε 18 μήνες φυλακή. Επρόκειτο για καθοριστικό γεγονός, όπως αναφέρει η Joss Marsh στη μελέτη της για τη βλασφημία κατά το 19ο αιώνα, αφού η δίκη κατά του Richard Carlile για την έκδοση του βιβλίου, έκανε την “Εποχή της Λογικής” την Αντι-Βίβλο των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων. [18] Μάλιστα, ο εισαγγελέας διάβασε ολόκληρο το βιβλίο στο δικαστήριο, καταγράφοντάς το στα πρακτικά της δίκης, αυξάνοντας έτσι ακόμα περισσότερο την πρόσβαση του κοινού σ’αυτό. Έναν χρόνο αργότερα, για τον ίδιο λόγο, η Mary Ann Carlile (η αδελφή του) καταδικάστηκε σε 2 χρόνια φυλακή και της επιβλήθηκε πρόστιμο 1500 στερλινών. [19]
Μετά το 1820 οι ιδέες του συγγραφέα άρχισαν να εγκαταλείπονται, με εξαίρεση ριζοσπαστικές ομάδες στην Αγγλία και ελεύθερους στοχαστές στην Αμερική, ξαναήρθαν δυναμικά στο προσκήνιο όμως μετά τα 1860, όταν ο Δαρβίνος δημοσίευσε την “Καταγωγή των Ειδών”, ένα έργο που προκάλεσε μια γενικότερη εγκατάλειψη της κυριολεκτικής ανάγνωσης της Βίβλου. Τα άπαντα του συγγραφέα εκδόθηκαν πάλι το 1894 από τον Moncure Daniels Conway, πρώην Μεθοδιστή ιερέα και πρόεδρο της “Thomas Paine National Historical Association” το 1906 και 1907.
Σήμερα, η “Εποχή της Λογικής” είναι από τα λίγα ευρέως διαδεδομένα έργα στοχαστή του 18ου αιώνα [20] που συνεχίζουν να εκδίδονται και σήμερα. Από τους πιο γνωστούς συγγραφείς που ακόμα και σήμερα εγκωμιάζουν το χαρακτήρα και τις απόψεις του Paine είναι ο ουμανιστής δημοσιογράφος Christopher Hitchens. [21]
Παραδόξως τα έργα του συγγραφέα δεν έχουν μεταφραστεί καθόλου στα ελληνικά (αν και υπάρχουν σποραδικές αναφορές στο έργο του) και οποιαδήποτε επιρροή του έργου του στην Ελλάδα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί. Μπορούμε, ωστόσο, να κάνουμε κάποιες υποθέσεις. Ο Αδαμάντιος Κοραής, που ήταν θαυμαστής του φίλου του Paine, Thomas Jefferson, είχε εκτεταμένες επαφές με Διαφωτιστές στη Γαλλία την περίοδο που τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούσαν ευρέως. Δεν θα ήταν παράλογο να υποτεθεί ότι μπορεί να είχε διαβάσει κάποια έργα του συγγραφέα ή να απορρόφησε τμήμα της ιδεολογίας του μέσω των έργων του Jefferson, κυρίως τον αντικληρισμό του. Η επίδραση των έργων του συγγραφέα και του κινήματος των Θεοφιλανθρώπων, που ο ίδιος βοήθησε να ιδρυθεί στη Γαλλία, σίγουρα γίνονται πιο εμφανείς στο έργο του Θεόφιλου Καΐρη [22] και στην προσωπική του θεωρία της “Θεοσεβείας” της οποίας οι βασικές αρχές παραπέμπουν άμεσα στην ντεϊστική φιλοσοφία του 19ου αιώνα και συνάδουν απόλυτα με τις θέσεις του ίδιου του Thomas Paine (με εξαίρεση την έντονη επίθεση στις Γραφές και τον κλήρο που ο Καΐρης δεν αποτόλμησε).
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 ▲ | Οι κοσμοθεωρήσεις που βασίζονται στη λογική και όχι στο υπερφυσικό συχνά αναφέρονται με τον όρο “free-thinking” (=ελεύθερος στοχασμός). Ο Anthony Collins δίνει το 1713 έναν από τους πρώτους ορισμούς: “Η χρήση του Νου στην προσπάθεια να βρεθεί το Νόημα οποιασδήποτε Προτασης, το ζύγισμα της φύσης όλων των Στοιχείων, υπέρ και κατά, και η κρίση της βάσει της Δύναμης ή Αδυναμίας των Στοιχείων.” |
2 ▲ | “Παγκόσμια Ένωση Ντεϊστών” ή “WUD”. Η Ένωση σαν σύνθημα χρησιμοποιεί τη φράση “Ο Θεός μας έδωσε λογική, όχι θρησκεία” (βλ. και www.deism.com). Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί και η προσπάθεια εκμοντερνισμού του Ντεϊσμού με το “Deus Project” που οδήγησε στη δημιουργία του μη κερδοσκοπικού σωματείου του Ουνιβερσαλισμού (“Universalism”) που λειτούργησε από το 2003 ως το 2006 (τώρα έχει διαλυθεί· βλ. και www.deism.org) |
3 ▲ | Ο συγγραφέας αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να υπάρχει ζωή και πέρα από τη Γη, θεωρώντας σπατάλη τη δημιουργία τόσων πλανητών στο ηλιακό σύστημα χωρίς σκοπό. |
4 ▲ | Μετά το θάνατό του πολλοί προσπάθησαν να διαδώσουν ότι είχε αλλάξει γνώμη και ασπάστηκε το Χριστιανισμό, αλλά εν τέλει αυτό δε στέκει ούτε βάσει των μαρτυριών των ατόμων που έμειναν μαζί του μέχρι το θάνατό του, ούτε από το γεγονός ότι τελικά δεν θάφτηκε σε χριστιανικό νεκροταφείο (οι αβάσιμες φήμες αυτές κυκλοφορούν και σήμερα, κάτι που δεν μου κάνει καμία εντύπωση). Περισσότερες λεπτομέρειες για τις μαρτυρίες των ατόμων αυτών έχουν ο Foner και ο Conway στις αντίστοιχες βιογραφίες τους του Thomas Paine, ενώ την υπόθεση αυτή την απορρίπτει και ο Carlile με μια τετρασέλιδη αναφορά του William Cobbett που ερεύνησε το ζήτημα λίγο μετά το θάνατο του Paine, ορμώμενος από όργιο αβάσιμων φημολογιών στις λονδρέζικες εφημερίδες της εποχής (Carlile, σελ.386-389). Εκτεταμμένο άρθρο για το ζήτημα αυτό μπορείτε να βρείτε και εδώ. |
5 ▲ | Ο Charles Bradlaugh, στην εισαγωγή της έκδοσης της “Εποχής της Λογικής” του 1880, επιβεβαιώνει κι αυτός το διωγμό του “The Rights of Man” και εκείνων που τολμούσαν να το τυπώνουν και να το κυκλοφορούν. |
6 ▲ | Claeys, Gregory, “Thomas Paine: Social and political thought”, Unwin Hyman, Boston, 1989, σελ.192 |
7 ▲ | Redwood, John. Reason, Ridicule and Religion: The Age of Enlightenment in England, 1660- 1750. London: Thames and Hudson, 1976, σελ.196 |
8 ▲ | Elihu Palmer (1764 – 7/4/1806) Αμερικανός συγγραφέας και υποστηρικτής του Ντεϊσμού, συγγραφέας του ντεϊστικού μανιφέστου “The Principles of Nature” (Οι αρχές της φύσης) |
9 ▲ | Clark, Harry Hayden. “Thomas Paine’s Theories of Rhetoric.” Transactions of the Wisconsin Academy of Sciences, Arts, and Letters 28 (1933) σελ.317 |
10 ▲ | Watson, Richard, “An Apology for the Bible, in a Series of Letters, addressed to Thomas Paine” Hilliard and Brown, Cambridge, 1828, σελ.7 |
11 ▲ | Baruch-Benedict de Spinoza (24/11/1632 – 21/2/1677) Πορτογάλος εβραϊκής καταγωγής φιλόσοφος, γνωστός για τις αντισυμβατικές του απόψεις για την Τορά, για τις οποίες και αφορίστηκε από την Εβραϊκή κοινότητα. |
12 ▲ | David Hume (26/4/1711 – 25/8/1776) Σκώτος φιλόσοφος, οικονομολόγος και ιστορικός. |
13 ▲ | Thomas Hobbes (5/4/1588-4/12/1679) Άγγλος φιλόσοφος, θεμελιωτής της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας. Αν και δεν δήλωσε ποτέ άθεος, οι ιδέες του τού δημιούργησαν πρόβλημα και τελικά τού απαγορεύτηκε να εκδίδει βιβλία στην Αγγλία. |
14 ▲ | Elias Boudinot (1740–1821) 4ος Πρόεδρος των προεπαναστατικών Η.Π.Α., συνιδρυτής και πρόεδρος της “Αμερικανικής Βιβλικής Εταιρίας” μέχρι το 1816 και ευσεβής Πρεσβυτερικός. Ο τίτλος του βιβλίου “The Age of Reason; Shewn to be the Age of Infidelity” μεταφράζεται ως “Η Εποχή της Λογικής και πώς αποδεικνύεται ως Η Εποχή της Απιστίας”. |
15 ▲ | Ο Richard Watson (1737-1816) χρημάτισε Μεθοδιστής επίσκοπος του Llandaff (πόλη κοντά στο Cardiff της Ουαλίας) από το 1782 ως το 1816 (βλ. και σελ.186-205, όπου ο συγγραφέας απαντά στα επιχειρήματα του Επισκόπου). Ο τίτλος του βιβλίου “An Apology for the Bible” μεταφράζεται ως “Μια Απολογία υπέρ της Βίβλου” |
16 ▲ | David Simpson (12/10/1745-24/3/1799) Αγγλικανός ιερέας. Ο τίτλος του βιβλίου “A plea for Religion and the Sacred Writings” μεταφράζεται ως “Μια έκκληση για τη θρησκεία και τις Ιερές Γραφές”. |
17 ▲ | Iερέας της Επισκοπικής εκκλησίας του Newark της Νέας Υερσέης |
18 ▲ | Joss Marsh, “Word Crimes: Blasphemy, Culture, and Literature in Nineteenth-Century England”, University of Chicago Press, 1998. |
19 ▲ | Philip S. Foner, The Complete Writings of Thomas Paine, τόμος 2, σελ.726. (βλ. και http://www.thomaspaine.org/contents.html) |
20 ▲ | Claeys, Gregory, ό.π., σελ.193 |
21 ▲ | Αμερικανός συγγραφέας και δημοσιογράφος αγγλικής καταγωγής, συγγραφέας του best-seller του 2007 “God is not Great” (“Ο Θεός δεν είναι σπουδαίος”) |
22 ▲ | Θεόφιλος Καΐρης (19/10/1784-13/1/1853) Δάσκαλος του Γένους από την Άνδρο. Κυνηγήθηκε έντονα από τον κλήρο και εν τέλει αφορίστηκε ως αιρετικός για τη διδασκαλία της “Θεοσεβείας” που ανέπτυξε. Παρόλο που ο ίδιος δεν φέρεται να προσηλύτιζε ενεργά, φυλακίστηκε για προσηλυτισμό, αλλά αθωώθηκε μετά θάνατον. |
Ρίχνω πότε-πότε καμμία ματιά στην πορεία των αναρτήσεων. Τιτάνιο έργο, φίλε μου, το συνειδητοποιώ κάθε φορά που το (ξανα)βλέπω. Θα σου έλεγα συγχαρητήρια, αλλά μου φαίνεται ανεπαρκές.
Ας σε ανταμείψει ο θεός! 😉
Πώς πάει η ρήση; If it were easy, it wouldn’t have been worth doing? Εν πάσι περιπτώσει, το βιβλίο αυτό με βοήθησε αρκετά να συγκεντρώσω τις σκέψεις μου στα πρώτα μου βήματα στο σκεπτικισμό. Υπό μία έννοια, το χρώσταγα στο συγγραφέα.