Υποθέστε πως περπατώντας σε ένα λιβαδι χτυπούσα το πόδι μου σε μία πέτρα και με ρωτούσανε πώς βρέθηκε η πέτρα εκεί. Θα μπορούσα να απαντήσω πως απ’όσο ξέρω θα μπορούσε να βρισκόταν εκεί ανέκαθεν· και ούτε θα μπορούσε να αποδείξει κανείς πως η απάντησή μου ήταν παράλογη. Αλλά υποθέστε πως έβρισκα ένα ρολόι στο έδαφος και με ρωτούσαν πώς βρέθηκε εκεί· σίγουρα δε θα απαντούσα με τον ίδιο τρόπο, ότι το ρολόι βρισκόταν εκεί ανέκαθεν. Αλλά γιατί αυτή η απάντηση κάνει για την πέτρα και όχι για το ρολόι; Γιατί επιτρέπεται στην πρώτη περίπτωση και όχι στη δεύτερη; Γι’αυτό το λόγο και για κανένα άλλο: όταν μελετήσουμε το ρολόι, βλέπουμε, αντίθετα με την πέτρα, πως έχει πολλά τμήματα τοποθετημένα μαζί για ένα σκοπό, π.χ. για να παράγουν κίνηση, ώστε να δείχνουν την ώρα της ημέρας και αν τα διάφορα μέρη ήταν τοποθετημένα διαφορετικά, τότε δεν θα παραγόταν κίνηση και δε θα εξυπηρετούσε το σκοπό που έχει τώρα.
William Paley, “Natural Theology“, σελ.1-2, Εκδ. R. Faulder, 1802
Η τρίτη μεγάλη κατηγορία επιχειρημάτων υπέρ της ύπαρξης του Θεού είναι τα τελεολογικά επιχειρήματα, γνωστά και ως επιχειρήματα εκ σχεδιασμού. Αυτό το επιχείρημα, που στην καλύτερη μορφή του εμφανίστηκε στα έργα του William Paley, είναι παράδειγμα επιχειρήματος βάσει αναλογίας. Στηρίζεται στο ότι τα ανθρώπινα κατασκευάσματα συχνά έχουν πολλά μέρη τα οποία δουλεύουν μαζί για να παράξουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, το οποίο είναι οφθαλμοφανώς ορθό. Το επιχείρημα συνεχίζει πως και ο κόσμος εμφανίζει παρόμοια χαρακτηριστικά, οπότε πρέπει να έχει δημιουργηθεί από έναν ευφυή δημιουργό, ένα ον πολύ ανώτερο από άνθρωπο, μιας και ο κόσμος είναι σαφώς ανώτερος από ο,τιδήποτε έχει σχεδιάσει άνθρωπος. Αυτή η ευφυΐα που κρύβεται πίσω από τη φύση, συμπεραίνει, μπορεί να είναι μόνο ο Θεός.
Το πρώτο πρόβλημα με το επιχείρημα του Paley, που είναι και ιδιαίτερα σοβαρό, είναι το ακόλουθο. Στην κατακλείδα του επιχειρήματός του ο Paley ισχυρίζεται πως έδειξε την ύπαρξη μιας θεότητας που σχεδίασε όχι μόνο τους ζωντανούς οργανισμούς, αλλά τα πάντα. Αλλά στην αρχή του επιχειρήματός του ο Paley αφήνει να εννοηθεί ξεκάθαρα πως αναγνωρίζει το ρολόι ως προϊόν ανθρώπινου σχεδιασμού επειδή με κάποιο τρόπο διαφέρει από το περιβάλλον. Διαφορετικά γιατί να απέρριπτε την πιθανότητα ότι “υπήρχε πάντα εκεί”, που την αποδέχεται άνετα για την πέτρα;
Ωστόσο, αν ένα ρολόι ή οποιοδήποτε άλλο προϊόν ανθρώπινης δραστηριότητας βρίσκουμε στον κόσμο, είναι τόσο ανόμοιο με φυσικά αντικείμενα, αυτό είναι πολύ επιζήμιο για το επιχείρημα του σχεδιασμού που βασίζεται στην αναλογία μεταξύ προϊόντων ανθρώπινου σχεδιασμού και φυσικών αντικειμένων. Όσο πιο μικρή είναι η ομοιότητα μεταξύ των δύο κατηγοριών, τόσο αποδυναμώνεται το επιχείρημα του σχεδιασμού, καθώς και καθίσταται και λιγότερο πιθανό να εξάγουμε έγκυρο συμπέρασμα για έναν σχεδιαστή που έχει κάποια ομοιότητα με τα ανθρώπινα όντα.
Και όχι μόνο, θα συμπλήρωνα εγώ. Ένας από τους βασικούς λόγους που ένα ρολόι αναγνωρίζεται ως μη φυσικό είναι και η προηγούμενη εμπειρία του ανθρώπου. Ως άνθρωποι ξέρουμε πως άλλοι άνθρωποι φτιάχνουν ρολόγια, ακόμα κι αν εμείς δεν μπορούμε, οπότε βρίσκοντας ένα ρολόι στο δάσος δε χρειάζεται να κάνουμε τρελές υποθέσεις για το πως εμφανίστηκε εκεί πέρα· το πολύ να αναρωτηθούμε ποιος το έχασε. Προφανώς η αναλογία δεν μπορεί να εφαρμοστεί στο σύμπαν διότι δεν έχουμε απολύτως καμία εμπειρία κατασκευής σύμπαντος ή κάποιου όντος που να μπορεί να κατασκευάσει ένα σύμπαν. Μάλιστα, αν οι άνθρωποι ήταν σε θέση να κατασκευάσουν ένα σύμπαν, όπως έχει προταθεί μάλιστα από υποστηρικτές της θεωρίας του πολυσύμπαντος, αυτό θα αποδυνάμωνε ακόμα περισσότερο την υπόθεση ενός υπερφυσικού σχεδαστή (θα ενίσχυε ενδεχομένως την υπόθεση ότι το δικό μας σύμπαν μπορεί να αποτελεί πείραμα κάποιου επιστήμονα από ένα άλλο σύμπαν, αλλά ας μην ξεφύγουμε τόσο πολύ στην επιστημονική φαντασία).
Για την ακρίβεια πραγματικά ο κόσμος δε μοιάζει καθόλου με ο,τιδήποτε έχει σχεδιάσει άνθρωπος. Για παράδειγμα, στον φυσικό κόσμο βλέπουμε αντικείμενα να κατασκευάζονται μόνα τους από απλούστερα υλικά, να φτιάχνουν αντίγραφα του εαυτού τους και να επιδιορθώνονται μόνα τους, που μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε κάθετα συσχετιζόμενες κατηγορίες και που μπορούν να προσαρμοστούν σε άγνωστες καταστάσεις. Αυτά τα χαρακτηριστικά δε βρίσκονται συνήθως στα ανθρώπινα κατασκευάσματα.
Η αναλογία του Paley αποδυναμώνεται από τις διαφορές μεταξύ ανθρώπινων κατασκευασμάτων και φυσικών αντικειμένων, αλλά ουσιαστικά καταρρίπτεται από το γεγονος ότι τώρα έχουμε μια λογική εξήγηση για την πολυπλοκότητα της φύσης πέρα από τον ευφυή σχεδιασμό. Όταν προτάθηκε για πρώτη φορά το τελεολογικό επιχείρημα, ο Κάρολος Δαρβίνος δεν είχε ακόμα προτείνει τη θεωρία της εξέλιξης, αλλά τα τελευταία 150 χρόνια έχει συγκεντρώσει μια πληθώρα στοιχείων που την επιβεβαιώνουν καθώς και την συντριπτική υποστήριξη των επιστημόνων. Μόνο με τις απλές αρχές της τυχαίας διαφοροποίησης και της μη τυχαίας επιλογής μπορεί να εξηγηθεί το πώς αλλάζει και διαφοροποιείται η ζωή και πως καταλήγει να προσαρμόζεται ώστε να εξυπηρετήσει κάθε ανάγκη χωρίς να χρειάζεται κάποιος ευφυής σχεδιαστής. (Ειρωνικά, ένα από τα βασικά παραδείγματα του Paley ήταν το μάτι, τη λειτουργία του οποίου ανέλυσε λεπτομερώς για να αποδείξει πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να προκύψει μόνο ως προϊόν σχεδιασμού. Έκτοτε το μάτι έγινε το βασικό παράδειγμα επιτυχίας της εξέλιξης, αφού και ο ίδιος ο Δαρβίνος εξήγησε τα διάφορα σχέδια ματιών στη φύση, από τα απλά μέχρι τα πιο περίπλοκα, και πως μπορεί να προκύψει το ένα από το άλλο με σταδιακές αλλαγές.) Παρόμοιες θεωρίες ανάδυσης, αυτο-οργάνωσης και αυτο-κατασκευής που ερευνούνται τώρα σε πολλά πεδία εξηγούν πως περίπλοκες συμπεριφορές μπορούν να προκύψουν από την αλληλεπίδραση μερικών απλών νόμων, ερμηνεύοντας φυσικά φαινόμενα που δεν μπορεί να ερμηνεύσει η θεωρία της εξέλιξης. Η πρόοδος της επιστήμης κατέστησε το επιχείρημα του σχεδιασμόυ παρωχυμένο.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε κάτι σημαντικό. Αντίθετα με τις αστήρικτες αντιρρήσεις των δημιουργιστών, η εξέλιξη δεν είναι μια αθεϊστική θεωρία. Ούτε αποδεικνύει από μόνη της, ούτε υπονοεί πως δεν υπάρχει σχεδιαστής. Ωστόσο δείχνει πως ένα τέτοιο ον δεν είναι απαραίτητο για να ερμηνευθεί η περιπλοκότητα της ζωής, το οποίο και και αρκεί για να ηττηθεί το επιχείρημα του σχεδιασμού.
Υπάρχουν και άλλες ενστάσεις στο επιχείρημα του σχεδιασμού που, αν και δεν το καταρρίπτουν ακριβώς, το κάνουν απωθητικό σε εκείνους που θα επιθυμούσαν να το χρησιμοποιήσουν. Για παράδειγμα, για ποιο λόγο να υποθέσουμε μονάχα έναν σχεδιαστή;
Στη φύση παρατηρούμε σχέδια που λειτουργούν ανταγωνιστικά· σχέδια που έχουν σκοπό να υπερνικήσουν άλλα σχέδια. Να μερικά παραδείγματα: υπάρχουν παθογόνοι μικροοργανισμοί που προσαρμόζονται για να υπερνικήσουν το ανοσοποιητικό σύστημα, γαζέλες που τρέχουν γρήγορα για να ξεφύγουν από γατόπαρδους και γατόπαρδους που τρέχουν γρήγορα για να πιάνουν γαζέλες, ιούς που οικειοποιούνται τον αναπαραγωγικό μηχανισμό των κυττάρων ώστε να αναπαραχθούν οι ίδιοι, σε σημείο που το κύτταρο εκρήγνυται και σαρκοβόρες πυγολαμπίδες που αντιγράφουν τα φωτεινά σήματα που δείχνουν σεξουαλική διαθεσιμότητα άλλων ειδών, ώστε να κατασπαράξουν τους υποψήφιους μνηστήρες.
Αν αποδεχθούμε το επιχείρημα του σχεδιασμόυ, τότε το λογικό συμπέρασμα είναι ότι δεν υπάρχει μόνο ένας, αλλά πολλοί αντιμαχόμενοι σχεδιαστές. Μερικοί ένθεοι μπορεί να μην έχουν πρόβλημα με αυτό το συμπέρασμα, αλλά άλλοι σίγουρα το θεωρούν απαράδεκτο.
Ένα άλλο συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από το επιχείρημα του σχεδιαμσού είναι ότι, αν όντως υπάρχει ένας σχεδιαστής, τότε δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τους ανθρώπους. Ο Paley προσπάθησε να εξάγει τις αγαθές προθέσεις του σχεδιαστή από την ύπαρξη της ευτυχίας στον κόσμο (φτάνοντας στο σημείο να συμπεράνει πως τα σμήνη εντόμων και τα κοπάδια γαρίδων του φαίνονταν πολύ ευτυχισμένα καθώς ζούσαν τις ζωούλες τους) αλλά μια έρευνα που δεν πατάει σε σαθρή θεολογική προκατάληψη θα μας έδειχνε πως στη φύση η ευτυχία σε γενικές γραμμές είναι πολύ λιγότερη από τον πόνο. Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί πρέπει να ανταγωνίζονται άγρια ο ένας τον άλλο για τις λιγοστές πρώτες ύλες. Μια τεράστια γκάμα παθογόνων μικροοργανισμών απειλούν διαρκώς όλα τα ζωντανά όντα. Το κυνήγι είναι ο κανόνας, καθώς όλα τα ζώα πρέπει να σκοτώσουν για να μείνουν ζωντανά. Και πάλι, αν ακολουθήσουμε το επιχείρημα του σχεδιασμού, θα πρέπει να συμπεράνουμε πως όχι μόνο υπάρχουν πολλοί σχεδιαστές, αλλά κάποιοι είναι απλά κακοπροαίρετοι.
Το τελικό ελάττωμα του επιχειρήματος του σχεδιασμού είναι ότι, όπως και το κοσμολογικό επιχείρημα, βασίζεται στην ειδική έκκληση. Υποθέτει πως ο περίπλοκος και λεπτομερής κόσμος στον οποίο ζούμε πρέπει να είναι το έργο ενός σχεδιαστή. Αλλά σίγουρα το μυαλό ενός όντος που θα μπορούσε να σχεδιάσει έναν τέτοιο κόσμο πρέπει να είναι ακόμα πιο περίπλοκο από τον κόσμο (το αντίθετο είναι να παραδεχθεί κανείς πως κάτι απλό μπορεί να δημιουργήσει κάτι πιο περίπλοκο, που είναι πολύ προβληματικό για τα επιχειρήματα σχεδιασμού). Ποιος σχεδίασε το μυαλό του Θεού; Αν η απάντηση είναι πως ο Θεός δε χρειάζεται σχεδιαστή για να αιτιολογήσει την ύπαρξή του, τότε γιατί χρειάζεται η φύση;
…θα ενίσχυε ενδεχομένως την υπόθεση ότι το δικό μας σύμπαν μπορεί να αποτελεί πείραμα κάποιου επιστήμονα από ένα άλλο σύμπαν, αλλά ας μην ξεφύγουμε τόσο πολύ στην επιστημονική φαντασία…
Κι όμως…
…η συγκεκριμένη υπόθεση θα μπορούσε να ευσταθεί πολύ περισσότερο από την θεωρία του ‘ευφυούς σχεδιασμού’, για τον απλούστατο λόγο ότι θεωρεί την ύπαρξη του δικού μας σύμπαντος ένα πείραμα και όχι αποτέλεσμα ‘σχεδιασμού’ αφ ενός, ‘ευφυούς’ αφ ετέρου, με δεδομένο ότι ένα πείραμα μπορεί εύκολα να ξεφύγει από τις προθέσεις και να καταλήξει πολύ μακρύτερα… Επι πλέον, ένα πείραμα με συγκεκριμένο σκοπό μπορεί να αποτελέσει σημαντικότατη ανακάλυψη ενός άλλου -εντελώς άσχετου- πράγματος και, τα παραδείγματα είναι γνωστά.
Ένα πείραμα λοιπόν που ξέφυγε εντελώς από το σκοπό του, δικαιολογεί πολύ περισσότερο την απουσία επαφής και επικοινωνίας του αποτελέσματος με τον δημιουργό του, ενώ το αποτέλεσμα ενός ”εφυούς σχεδιασμού” μάλλον όχι…
Όπως λοιπόν είναι για μας τα σύνθετα μόρια ενός στοιχείου (σαν μικρά ηλιακά συστήματα, μικρά σύμπαντα), έτσι μπορεί και εμείς να είμαστε για κάτι τόσο μεγαλύτερο που η επαφή και επικοινωνία μαζί του να είναι εντελώς ανέφικτη.
Σκεφτείτε ότι είσατε σε μια παραλία και να σας πουν ότι σε ένα (ή και περισσότερους)κόκκο άμμου υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος που μέσα του υπάρχουν μικροσκοπικά νοήμονα όντα..!
Και τον εξοπλισμό να έχετε, πόσο πιθανό είναι να βρείτε πού είναι αυτός ο (μικρο)κόσμος;
Ε;
Στο διόρθωσα
μια τέτοια υπόθεση οδηγεί σε ένα πρόβλημα ας πούμε συσσωρευόμενης πολυπλοκότητας. Ένα σύμπαν με 10^10 παραμέτρους χρειάζεται μια αντίστοιχα πολύπλοκη πειραματική διάταξη, η οποία θα υπάρχει σε ένα σύμπαν με σαφώς μεγαλύτερες τάξεις μεγέθους πολυπλοκότητα (ας πούμε 10^20). Πόσο μάλλον που το δικό μας σύμπαν δεν είναι 10^10 αλλά πιο κοντά στο 10^70 ίσως και αρκετά περισσότερο.
Δεν ξέρω αν αποδίδω σωστά τον προβληματισμό μου. Στην ουσία λέω ότι το σύμπαν του πειραματιστή θα έπρεπε να ήταν πολύ πολύ μεγαλύτερο από το δικό μας.
Σκέφτεστε πολύ τρισδιάστατα και οι δυό σας 😛 Εγώ είχα στο νου μου τη συμπαντογέννεση βάσει της θεωρίας των χορδών, όπως αναφέρει και ο επιστήμονας εδώ για σύμπαν στο εργαστήριο, γύρω στο 6.30 (ουσιαστικά η γέννεση θα ήταν μόνο στο εργαστήριο, όχι η εξέλιξη του νέου σύμπαντος). Εξάλλου εδώ μιλάμε για “σχεδιαστή”, όχι για “συντηρητή”.
Άσχετο, αλλά δείτε το αυτό το ντοκυμαντέρ αν έχετε χρόνο, είναι πολύ ενδιαφέρον.
πως λες σε ένα σύμπαν να εξελιχθεί μόνο στις διαστάσεις που θέλεις, και να παραμείνει σε αυτές; Δεν πάει έτσι αυτό με τις διαστάσεις 🙂 θα δω το ντοκ κ θα σου πω 🙂
(Ευχαριστώ*)
Evan T, είπα για πείραμα που ”ξέφυγε κατά πολύ…” άρα ο χρόνος συμπεριλαμβάνεται, άρα 4διάστατα το σκέφτηκα
και,
Αντώνη, οι διαστάσεις μπορεί να ξεφύγουν κάλλιστα και προς τα πάνω και προς τα κάτω… 😉
Η ουσία (των όσων είπα) παραμένει πως η υπόθεση -ή μάλλον η άνευ όρων παραδοχή για κάποιους- του ευφυούς σχεδιασμού πουθενά δεν ενισχύεται από τα δεδομένα, εκτός κι αν ξεφύγουμε τόσο πια και στο πώς ορίζουμε την ευφυία..!
Το καλύτερο συμπέρασμα πάντως είναι εκείνο των πολλών και ανταγωνιστικών μεταξύ τους σχεδιαστών. Αυτό δικαιολογεί πολύ περισσότερες καταστάσεις -αν και όχι όλες…
“Το τελικό ελάττωμα του επιχειρήματος … Υποθέτει πως ο περίπλοκος και λεπτομερής κόσμος στον οποίο ζούμε πρέπει να είναι το έργο ενός σχεδιαστή”.
To τελικό ελάττωμα είναι ότι ο εφυής σχεδιασμός θεωρεί πως ο άνθρωπος προέκυψε ξαφνικά ως τέτοιος, οπότε δεν μπορεί να δικαιολογήσει την πολυπλοκότητά του. Πράγματι, αν ένας πολύπλοκος οργανισμός προέκυπτε στα ξαφνικά στην μορφή που σήμερα γνωρίζουμε θα έπρεπε να αναρωτηθούμε το πώς προέκυψε. Λένε, είναι σαν να έχει περάσει ένας τυφώνας από πλίνθους και κέραμους ατάκτως ερριμμένους και με το τέλος του να προκύψει ένα Τζάμπο. Φυσικά η αντίληψη αυτή δεν λαμβάνει υπόψη ότι η ζωή ξεκίνησε από απλούστερες μορφές και εξελισσόταν καθώς ικανοποιούσε ανάγκες. Απ’ την άλλη τα “Τζάμπο” της εξέλιξης είναι ζωντανά σ’ αντίθεση με το ρολοί του Paley, κι αυτό δεν μπορεί να το διανοηθεί η θεωρία του εφυούς σχεδιασμού, κι επειδή είναι ζωντανά προσαρμόζονται ώστε να επιβιώσουν, δηλ. προσθέτουν ή αφαιρούν κάτι από το είναι τους, κατά κανόνα προσθέτουν, είναι δυνατό να εξελιχθούν σε καλοκουρδισμένα ρολόγια.
“Αλλά σίγουρα το μυαλό ενός όντος που θα μπορούσε να σχεδιάσει έναν τέτοιο κόσμο πρέπει να είναι ακόμα πιο περίπλοκο από τον κόσμο (το αντίθετο είναι να παραδεχθεί κανείς πως κάτι απλό μπορεί να δημιουργήσει κάτι πιο περίπλοκο, που είναι πολύ προβληματικό για τα επιχειρήματα σχεδιασμού). Ποιος σχεδίασε το μυαλό του Θεού; Αν η απάντηση είναι πως ο Θεός δεν χρειάζεται σχεδιαστή για να αιτιολογήσει την ύπαρξή του”
Είναι δυνατόν κάτι απλό να δημιουργήσει κάτι πιο περίπλοκο. Αν το πιο περίπλοκο είναι ανώτερο από το απλό, το απλό δεν μπορεί να είναι θεός. Τόσο απλό!