Προτείνοντας τον ορισμό αυτό, δεν επιθυμώ να υποθέσω ότι υπάρχει ένα τρίτο είδος πράξης που ούτε έχει αίτια, ούτε δεν έχει. Οι ανθρώπινες αποφάσεις έχουν αίτια (ή κίνητρα, αν προτιμάτε τη λέξη). Αυτό είναι προφανές. Επίσης έχουμε καλούς λόγους να πιστεύουμε ότι η βάση του νου είναι υλική, το οποίο σημαίνει ότι η φιλελεύθερη ελεύθερη βούληση δεν μπορεί να υπάρχει. Αυτό το θεωρώ καλό, αφού κατά τη γνώμη μου ο φιλελευθερισμός καταστρέφει την ηθική υπαιτιότητα περισσότερο από τον αυστηρό ντετερμινισμό. Ακόμα και σε ένα κόσμο αυστηρού ντετερμινισμού, υπάρχει η δυνατότητα οι άνθρωποι που βλάπτουν άλλους να σωφρονιστούν με την τιμωρία (π.χ.), αλλά σε ένα κόσμο όπου οι πράξεις είναι τυχαίες, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψουμε ότι αυτό ισχύει.
Όπως είπα, δεν προσπαθώ να στριμώξω μια τρίτη εναλλακτική μεταξύ των επιλογών με και χωρίς αίτια. Αντίθετα, πιστεύω πως οι επιλογές που έχουν αίτια θα πρέπει να θεωρούνται ότι ανήκουν σε δύο κατηγορίες: με αιτία και προβλέψιμες και με αιτία και μη προβλέψιμες. Επιπλέον, υποστηρίζω ότι ο η πρώτη κατηγορία είναι ο αυστηρός ντετερμινισμός, ενώ η δεύτερη κατηγορία είναι αυτό που εννοούμε ως ελεύθερη βούληση. Αν μια απόφαση δεν μπορεί να προβλεφθεί ακόμα και επί της αρχής, τότε πιστεύω ότι δεν έχει νόημα να χαρακτηρίζεται ως ντετερμινιστική.
Σ’αυτό το σημείο, χρειάζονται μερικές επιπλέον διευκρινήσεις. Αν και η μη προβλεψιμότητα είναι απαραίτητος παράγων της ελεύθερης βούλησης, δεν είναι και επαρκής. Άλλωστε, για τους λόγους που ήδη περιγράψαμε, η διαψευσιμότητα της πρόβλεψης οποιουδήποτε επαρκώς περίπλοκου συστήματος είναι αναπόφευκτη. Αλλά είναι παράλογο να πούμε ότι η ρίψη ζαριών έχει ελεύθερη βούληση επειδή δεν μπορεί να προβλεφθεί. Φρονώ ότι πρέπει να υπάρχουν και άλλες συνθήκες για να θεωρείται μια απόφαση ελεύθερη, όλες βαθιά ριζωμένες στην κοινή λογική. Επιπλέον, για να είναι μια ενέργεια μη προβλέψιμη, αλλά έχουσα αίτια, η ελεύθερη αυτή απόφαση πρέπει να είναι:
- Αυτόβουλη. Μια ενέργεια είναι ελεύθερη μόνο αν γίνεται από κάποιον που συνειδητά επιθυμούσε να έχει τα τελικά αποτελέσματα.
- Ανεπηρέαστη. Μια απόφαση δεν είναι ελεύθερη, αν κάποιος τρίτος έχει ασκήσει υπερβολική πίεση ώστε να την κατευθύνει για να έχει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα.
- Ενήμερη. Μια απόφαση δεν είναι ελεύθερη, αν γίνεται εν αγνοία των πιθανών επιπτώσεων.
Πιστεύω πως αυτός ο ορισμός ταιριάζει με την κοινή χρήση του όρου "ελεύθερη βούληση"· πράξεις που γίνονται από ένα άτομο που έχει συνείδηση των πιθανών συνεπειών, εκπηγάζουν από τη φύση του και έχουν αίτια και κίνητρα ως επί το πλείστον προβλέψιμα, αν και όχι εντελώς προβλέψιμα, αναλόγως πόσα γνωρίζουμε για το άτομο. Σε ένα υλιστικό κόσμο, αυτό το είδος ελεύθερης βούλησης είναι καταφανώς δυνατό και δεν αφαιρεί την ηθική ευθύνη.
Πώς μπορεί να εμφανιστεί ένα ον με ελεύθερη βούληση; Σαφώς η πιο εφικτή λύση περιστρέφεται γύρω από τις εξελικτικές διαδικασίες που δημιούργησαν το ανθρώπινο είδος. Άλλωστε, η ελεύθερη βούληση είναι πολύ ευέλικτη. Ένας ζωντανός οργανισμός χωρίς ελεύθερη βούληση, που δε συναντά ποτέ καμία κατάσταση έξω από τον προγραμματισμό του, δεν έχει πρόβλημα. Αλλά όταν κληθεί να αντιμετωπίσει μια κατάσταση εντελώς νέα, που δεν καλύπτεται από τις παραδοχές του προγραμματισμού του, τότε δεν μπορεί να ανταποκριθεί ορθά και μπορεί και να πεθάνει. (Ένα εξαιρετικό παράδειγμα για το πώς το αυστηρά προγραμματισμένο ένστικτο μπορεί να παράγει ένα ον που αδυνατεί να ανταποκριθεί σε νέες καταστάσεις είναι η sphex wasp). Αντίθετα, ένα ον με ελεύθερη βούληση μπορεί να ανταποκριθεί κατάλληλα ασχέτως της φύσης των συνθηκών που καλείται να αντιμετωπίσει και δεν κινδυνεύει να βαλτώσει και να πέσει σε αδράνεια, ούτε να κολλήσει σε κυκλική επανάληψη συμπεριφοράς, όπως η σφήκα. Είναι λογικό ότι αυτό είναι ένα ισχυρό εξελικτικό πλεονέκτημα για οποιοδήποτε έμβιο ον, όπως οι πρόγονοι των ανθρώπων, που κατοικούσαν σε περίπλοκα και απρόβλεπτα περιβάλλοντα.
” Ενήμερη. Μια απόφαση δεν είναι ελεύθερη, αν γίνεται εν αγνοία των πιθανών επιπτώσεων. ”
Και ποιος θα το κρίνει αυτό; Και δεν προκαλεί φαύλο κύκλο; (δηλ. οι πιθανές επιπτώσεις είναι ελεύθερες ή προκαθορισμένες ντετερμινιστικά;)
Δεν υπάρχει πλήρης γνώση των επιπτώσεων μιας πράξης μας (πώς θα μπορούσε άλλωστε;), παρά μόνο εικασίες, επομένως δεν έχει καμιά σημασία αν (νομίζεις ότι) γνωρίζεις τις επιπτώσεις.
Αν διαφωνείς, θα πρέπει νομίζω να δώσεις ένα συγκεκριμένο παράδειγμα λήψης απόφασης εν γνώσει ή εν αγνοία των πιθανών επιπτώσεων.
Και ποιος θα το κρίνει αυτό; Και δεν προκαλεί φαύλο κύκλο; (δηλ. οι πιθανές επιπτώσεις είναι ελεύθερες ή προκαθορισμένες ντετερμινιστικά;)
Τι σημασία έχει αν οι πιθανές επιπτώσεις είναι προκαθορισμένες; Το θέμα είναι να έχεις αρκετά στοιχεία για να λάβεις την απόφαση. Το σημείο αυτό συνδυάζεται με το πρώτο. Δηλαδή, για να είναι μια απόφαση ελεύθερη, πρέπει και να ξέρεις τις συνέπειες και να τις επιδιώκεις.
Κοινώς, ο καθένας μας είναι υπεύθυνος για το κομμάτι της αιτιακής αλυσίδας που είναι εντός των δυνατότήτων σου να παρακολουθήσει. Θεωρώ πως δεν λέω κάτι πρωτότυπο. Άλλωστε και ο συγγραφέας ήθελε να δώσει έναν ορισμό της ελεύθερης βούλησης όπως τον αντιλαμβανόμαστε όλοι μας.
Φυσικά, αυτό σημαίνει ότι μια επιλογή σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ελεύθερη και μετά από 10 χρόνια όχι (π.χ. πριν από 60 χρόνια κανείς δεν ήξερε πόσο βλαβερό είναι το κάπνισμα, οπότε διαφορετικά κρίνεται η επιλογή κάποιου να καπνίσει πριν από 60 χρόνια και διαφορετικά σήμερα).
Για την ελεύθερη βούληση γράφει εδώ ο συγγραφέας και γράφει τι θεωρεί πως κάνει μια επιθυμία “ελεύθερη”. Όχι ορθή. Εννοείται πως μια και μιλάμε για ανθρώπους, θα υπάρχει υποκειμενισμός στην εξίσωση.
Αν σε ενδιαφέρει, για την ηθική θεωρία βάσει επιθυμιών (desirism) γράφει σ’αυτή τη φάση ο ηθικός φιλόσοφος Alonzo Fyfe. Μπορείς να διαβάσεις κείμενά του στο “Common Sense Atheism” όπου γράφει ως guest blogger.
Τώρα διάβασα το άρθρο και αυτό που μου ήρθε στο μυαλό είναι το εξής αγαπημένο μου απόσπασμα από το The Cocktail Party του T.S.Eliot:
Until you recover from having made a decision.
No. I have come to tell you that you will change your mind.
But that it will not matter. It will be too late.
To show you that I am free to change it.
Your moment of freedom was yesterday.
You made a decision. You set in motion
Forces in your life and in the lives of others
Which cannot be reversed.
Είμαστε ελεύθεροι να κάνουμε επιλογές , οι επιλογές μας όμως ποτέ δεν είναι ελεύθερες. Έχουμε ήδη χάσει την ελευθερία μας με το που θα πάρουμε μία απόφαση. Το παρόν μας είναι πάντα δεσμευμένο από το παρελθόν μας.
Πολύ απαισιόδοξο???
Όσο και το ότι η βαρύτητα μας κρατάει στο έδαφος. Από ένα σημείο και μετά δεν έχει και πολύ νόημα να χαλιόμαστε με νόμους της φύσης (αν και μπορούμε να προσπαθήσουμε να τους παρακάμψουμε ή να τους αξιοποιήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο).
Ωραίο το απόσπασμα που παραθέτεις. Δε θυμάμαι… ο Θάνατος είναι ο μυστηριώδης καλεσμένος στο έργο αυτό;
Όχι..Μας παραπλανεί …Είναι ο ψυχολόγος/ψυχίατρος του οποίου το όνομα δε θυμάμαι! Το απόσπασμα πάντως είναι υπέροχο!