Τώρα που ολοκλήρωσα την παρουσίαση του τομιδίου, νομίζω πως μπορώ να ανακεφαλαιώσω.
Έχω τέσσερις βασικές ενστάσεις στην κεντρική ιδέα του δοκιμίου:
α) Η χρήση της “προτύπωσης” (όπως ανέφερα και στην εισαγωγή) είναι υπερβολικά παρακινδυνευμένη. Η χρήση της είναι πονηρή όταν χρησιμοποιείται εντός του ίδιου θεολογικού συστήματος που την εφηύρε· πόσο μάλλον όταν προσπαθεί κάποιος να την εφαρμόσει έξω από αυτό. Η αδυναμία της φαίνεται στα χωρία των οποίων την ερμηνεία έκρινα παρακινδυνευμένη. Επίσης πάσχει και από το ότι είναι επιχείρημα εσωτερικής κατανάλωσης: Αν δεν την ασπάζεσαι ως έγκυρη θεολογική έννοια, δεν πρόκειται να σε πείσει.
 |
β) Η έννοια της “προφητείας” είναι πάντα προβληματική, ειδικά όταν πας να εμπλέξεις θρησκεύματα τα οποία βρίσκονταν αρκετά κοντά γεωγραφικά. Έτσι, για παράδειγμα, είναι προβληματικό να ισχυριστείς πως ο Ζωροαστρισμός περιέχει προφητείες για το Χριστιανισμό, όταν είναι γνωστό πως ο Ιουδαϊσμός αλληλεπίδρασε με τα μεσοποταμιακά θρησκεύματα πολύ πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού. Αντίστροφα, όταν το θρήσκευμα (ή η πηγή) είναι νεότερο ή συνυπήρξε με το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό, είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί ότι δεν υπήρξε μεταφορά στοιχείων από τους πρώτους στο δεύτερο. Δεν νομίζω πως είναι παράξενο πως οι λιγότεροι παραλληλισμοί με το Χριστιανισμό υπάρχουν στα κινεζικά θρησκεύματα, ενώ αυξάνονται στη λεκάνη της Μεσογείου. |
On the way to Ithaca 