Τώρα που ολοκλήρωσα την παρουσίαση του τομιδίου, νομίζω πως μπορώ να ανακεφαλαιώσω.
Έχω τέσσερις βασικές ενστάσεις στην κεντρική ιδέα του δοκιμίου:
α) Η χρήση της “προτύπωσης” (όπως ανέφερα και στην εισαγωγή) είναι υπερβολικά παρακινδυνευμένη. Η χρήση της είναι πονηρή όταν χρησιμοποιείται εντός του ίδιου θεολογικού συστήματος που την εφηύρε· πόσο μάλλον όταν προσπαθεί κάποιος να την εφαρμόσει έξω από αυτό. Η αδυναμία της φαίνεται στα χωρία των οποίων την ερμηνεία έκρινα παρακινδυνευμένη. Επίσης πάσχει και από το ότι είναι επιχείρημα εσωτερικής κατανάλωσης: Αν δεν την ασπάζεσαι ως έγκυρη θεολογική έννοια, δεν πρόκειται να σε πείσει.
 |
β) Η έννοια της “προφητείας” είναι πάντα προβληματική, ειδικά όταν πας να εμπλέξεις θρησκεύματα τα οποία βρίσκονταν αρκετά κοντά γεωγραφικά. Έτσι, για παράδειγμα, είναι προβληματικό να ισχυριστείς πως ο Ζωροαστρισμός περιέχει προφητείες για το Χριστιανισμό, όταν είναι γνωστό πως ο Ιουδαϊσμός αλληλεπίδρασε με τα μεσοποταμιακά θρησκεύματα πολύ πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού. Αντίστροφα, όταν το θρήσκευμα (ή η πηγή) είναι νεότερο ή συνυπήρξε με το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό, είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί ότι δεν υπήρξε μεταφορά στοιχείων από τους πρώτους στο δεύτερο. Δεν νομίζω πως είναι παράξενο πως οι λιγότεροι παραλληλισμοί με το Χριστιανισμό υπάρχουν στα κινεζικά θρησκεύματα, ενώ αυξάνονται στη λεκάνη της Μεσογείου. |
γ) Η έννοια της σωτηρίας δεν είναι διόλου παράδοξη στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, ως έλλογο ον, είναι στη μοναδική θέση στο ζωικό βασίλειο να κατανοήσει τη δυσκολία που ενέχει η διαβίωση σε μια εχθρική φύση και με άλλους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τη δική τους επιβίωση και καλοπέραση. Στο περιβάλλον των αρχαίων πολιτισμών, με τους διαρκείς πολέμους και καταστροφές, δεν είναι καθόλου παράξενο που άρχισε να εμφανίζεται αυθόρμητα η επιθυμία να σωθεί ο άνθρωπος από τα δεινά που τον καταδυναστεύουν. Και σε ένα θεϊστικό περιβάλλον, το βήμα από έναν ανθρώπινο λυτρωτή σε ένα θεόπεμπτο είναι εξαιρετικά μικρό και τελείως εύλογο. Ως προς αυτό ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν νομίζω ότι έχει αλλάξει και τόσο· η επιθυμία για σωτηρία παραμένει και σήμερα. Απλά συχνά μετατίθεται σε πιο κοσμικές οντότητες, όπως το κράτος, ενώ εννοείται πως δεν λείπουν και κοσμικές “μεσσιανικές” φιγούρες.
δ) Το γεγονός ότι ένα φαινόμενο είναι πανανθρώπινο δεν σημαίνει κάτι για τη φύση του γεγονότος αυτού (ειδικά όταν η ανθρώπινη ψυχολογία αρκεί για να το ερμηνεύσει). Ουσιαστικά έχουμε μια πιο περιορισμένη αναμάσηση του επιχειρήματος “όλοι οι άνθρωποι μέσα στην ιστορία πίστευαν σε κάποια/ες θεό/θεότητες, άρα κάτι πρέπει να υπάρχει”. Νομίζω πως το επιχείρημα αυτό όμως έχει αναπτυχθεί αρκετά τα τελευταία χρόνια και δεν θα το μηρυκάσω ξανά εδώ.
Τώρα, για μια συγκεντρωτική θεώρηση όλου του έργου, παρακάτω έχω συλλέξει σε πίνακες την άποψή μου για το κατά πόσον τα πηγαία κείμενα που χρησιμοποίησε ανταποκρίνονται στις σύγχρονες πηγές, την ποιότητα των μεταφράσεων και την αποτελεσματικότητα των επιχειρημάτων του συγγραφέα. Επίσης σημειώνονται γενικόλογες αναφορές σε πρωτογενή πηγή, χωρίς παραπομπή. Ο αστερίσκος (*) δηλώνει εκτενές κείμενο (για να μην μπαίνουν στο ίδιο τσουβάλι μερικοί στίχοι με κατεβατά ολόκληρα). Προφανώς υπάρχει υποκειμενικότητα στο εγχείρημα, αλλά θεωρώ πως είναι αρκετά ενδιαφέρον και πως υπήρξα αρκετά επιεικής.
| ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ | ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ | ||||
| Επαρκώς Σωστή |
Έτσι κι έτσι |
Μάλλον Λάθος |
Απουσία πηγής |
ΣΥΝΟΛΟ | |
| Κίνα | 4 | 4 | 3 | 2 | 13 |
| Ινδουισμός | Δεν παραπέμπει σε πηγές | ||||
| Βουδισμός | 1 | 0 | 0 | 0 | 1 |
| Ζωροαστρισμός | 2* | 1 | 0 | 2 | 3 + 2* |
| Ελλάδα | 2 + 3* | 0 | 0 | 0 | 2 + 3* |
| Ρώμη | 2 | 0 | 1 | 0 | 3 |
| Κέλτες | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| ΣΥΝΟΛΟ | 9 + 5* | 5 | 4 | 4 | 22 + 5* |
Χάριν επιείκειας, οι χρωματισμένες μεταφράσεις λέξεων (π.χ. “θεάνθρωπος” αντί “ευγενής”) δεν χρεώνονται αρνητικά. Κοιτάζω για χοντρά μεταφραστικά λάθη ή παραποιημένες πηγές (σε σχέση με το πρωτότυπο που βρήκα εγώ). Από την ανάλυση εξαιρέθηκε ο Ινδουισμός επειδή δεν γίνεται άμεση αναφορά σε κάποια συγκεκριμένη πρωτογενή πηγή.
Όπως φαίνεται και στον πίνακα, επαρκώς σωστές μεταφράσεις βρίσκονται σχεδόν στο 55% των κειμένων που παρατίθενται. Αρκετά υψηλό, αλλά σίγουρα θα μπορούσε να είναι και καλύτερο.
Δυστυχώς, η εικόνα χειροτερεύει στην πειστικότητα των επιχειρημάτων:
| ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ | ΜΕΣΣΙΑΝΙΚΟΤΗΤΑ ΧΩΡΙΟΥ | ||||
| Αρκετά Πειστική |
Έτσι κι έτσι |
Πολύ τραβηγμένο |
Απουσία πηγής |
ΣΥΝΟΛΟ | |
| Κίνα | 1 | 3 | 7 | 2 | 13 |
| Ινδουισμός | 1* | 0 | 1 | 1 | 2 + 1* |
| Βουδισμός | 1 | 1 | 1 | 1 | 4 |
| Ζωροαστρισμός | Καθαρά μεσσιανικό θρήσκευμα | ||||
| Ελλάδα | 0 | 1 + 2* | 1 + 1* | 0 | 2 + 3* |
| Ρώμη | 2 | 1 | 1 | 0 | 4 |
| Κέλτες | 0 | 0 | 0 | 1 | 1 |
| ΣΥΝΟΛΟ | 4 + 1* | 5 + 3* | 11 + 1* | 5 | 25 + 5* |
Από αυτόν τον πίνακα εξαιρέθηκε ο Ζωροαστρισμός, επειδή είναι μεσσιανικό θρήσκευμα και ολόκληρη η υποενότητα στηρίζει την κεντρική ιδέα του συγγραφέα. Στα υπόλοιπα, μεγάλη επιτυχία έχουν το 1/6 των αποσπασμάτων, ενώ μαζί με τα μέτριας πειστικότητας ανεβαίνουμε στο 43%. Τα υπόλοιπα είτε είναι τραβηγμένα από τα μαλλιά, είτε είναι αυθαίρετα χωρίς παραπομπή σε πηγή. Κι εννοείται πως η πειστικότητα βασίζεται κατ’αρχάς στο να έχεις ήδη αποδεχθεί τις βασικές αρχές του συγγραφέα, όπως προανέφερα, οι οποίες εμφανίζονται αντίστροφα στις τέσσερις ενστάσεις μου.
Και με αυτά η σεμνή τελετή έλαβε τέλος. Προφανώς το τομίδιο δεν κατάφερε να πείσει με τα επιχειρήματά του, αλλά θεωρώ πως η ενασχόληση μαζί του μου προσέφερε την ευκαιρία να ασχοληθώ θρησκειολογικά με θρησκεύματα που δεν είχα ξαναμελετήσει, καθώς και να δημιουργήσω και μια άτυπη βιβλιοθήκη αρχαίων ιερών κειμένων. Για χάριν ευκολίας, και δικής μου και δικής σας, θα παραθέσω παρακάτω συνδέσμους σε όλα τα κείμενα που χρησιμοποίησα σε αυτή τη σειρά άρθρων.
Ουφ… τέλος. Αύριο ένα τραγουδάκι για να ξαλεγράρουμε!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κινεζική Γραμματεία
Βουδισμός
Ζωροαστρισμός
Αρχαία Ελλάδα
- Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης
- Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους
- Πλάτωνας, Πολιτεία
- Πλάτωνος, Αλκιβιάδης Β΄
- Σενέκα, Ηθική Επιστολή προς Λουκίλιο #11
On the way to Ithaca 
Τα σχόλιά σας είναι ευπρόσδεκτα / Your comments are welcome