Προχωράμε στο τμήμα του κειμένου που αναφέρεται σε προφητείες από την αρχαιοελληνική γραμματεία.
| Αλλ’ εκεί, όπου η θεανθρώπινη προσδοκία εκδηλώνεται με μεγάλη ενάργεια είναι ο αρχαίος Ελληνικός κόσμος. |
Έτσι όπως σχολιάζει ο Φιλιππίδης, θα περίμενε κανείς αυτό το κεφάλαιο να είναι το μεγαλύτερο, αλλά φευ, σχολιάζει μόνο 5 αποσπάσματα και από αυτά τα τρία προέρχονται από τον Πλάτωνα (το ένα από πιθανώς ψευδεπίγραφο). |
Μετά από μια μακροσκελή εισαγωγή, η οποία έχει σκοπό να υπενθυμίσει στον αναγνώστη πως οι Αρχαίοι Έλληνες γενικά πίστευαν πως οι θεοί κατεβαίνουν στη γη με ανθρώπινη μορφή, ο συγγραφέας προχωρά στη συζήτηση αποσπασμάτων.
| Ένεκα τούτου και η προσδοκία θεανθρώπου λυτρωτού, “σωτήρα”, προβάλλει πιο έντονη και πιο έκδηλη στους αρχαίους Έλληνες. Αυτόν αναζητούντες στο πέρασμα των αιώνων, τον Ένα ύψιστο και μόνο Αληθινό Θεό, και ανικανοποίητοι από τους φανταστικούς θεούς, τους οποίους συνεχώς έπλαθαν λόγω αυτής της αναζήτησης, προσδοκούν και προαναγγέλλουν, ότι θα κατέλθει κάποτε ο Αναζητούμενος υπό μορφή ανθρώπου ως θεάνθρωπος σωτήρας και λυτρωτής, διότι με αυτόν τον τρόπο μόνο δύναται να γίνει γνωστός ο Θεός από τον άνθρωπο: δια της πραγματικής ενανθρωπήσεώς Του και δια της αυτοαποκαλύψεώς Του. |
Αρκούν τα αποσπάσματα που παραθέτει ο συγγραφέας για να στηρίξουν αυτή την βαρύγδουπη δήλωση; Ας το κρίνετε εσείς, αλλά η προσωπική μου άποψη είναι ότι τα στοιχεία που παραθέτει είναι ανεπαρκέστατα και στην ένταση και στην ποσότητα. Αλλά ας τα διαβάσουμε: |
Αισχύλος, “Προμηθέας Δεσμώτης”
Το πρώτο κείμενο με το οποίο καταπιάνεται ο Φιλιππίδης είναι ο “Προμηθέας Δεσμώτης” του Αισχύλου (τα κείμενα εδώ είναι από τη μετάφραση του Ι. Γρυπάρη. Μετά από σύντομη εισαγωγή του θέματος, ισχυρίζεται:
| Από αυτή την τραγική του θέση [ο Προμηθέας] εκφράζει προς στιγμή την ελπίδα, ότι θα συγχωρηθεί από τον Θεό, ο οποίος είναι δίκαιος μεν, αλλά και “μακρόθυμος” (στίχ. 187 ε.). |
Ιδιαιτέρως παράξενη η ερμηνεία αυτή δεδομένου του ίδιου του κειμένου, καθώς εκεί διαβάζουμε: |
|
Χορός σὺ μὲν θρασύς τε καὶ πικραῖς δύαισιν οὐδὲν ἐπιχαλᾷς, ἄγαν δ᾽ ἐλευθεροστομεῖς. ἐμὰς δὲ φρένας ἐρέθισε διάτορος φόβος· δέδια δ᾽ ἀμφὶ σαῖς τύχαις, |
Χορός Μα είσαι και συ θρασύς και στις πικρές σου αυτές τη γνώμη δε λυγάς τις συμφορές. Τη γλώσσα σου καθόλου δεν κρατείς κι εμέ το νου μου ερέθισε φόβος πολύ βαρύς, γιατί μ’ αυτά που σου ‘τυχαν φοβούμαι και που θα σώσεις, διαλογούμαι, |
|
|
πᾷ ποτε τῶνδε πόνων χρή σε τέρμα κέλ- σαντ᾽ ἐσιδεῖν· ἀκίχητα γὰρ ἤθεα καὶ κέαρ ἀπαράμυθον ἔχει Κρόνου παῖς. |
να βρεις λιμάνι μια φορά στα τωρινά βάσανα σου γιατ’ είναι ασύντυχη η βουλή του Δία κι αμάλαχτη η καρδιά του |
|
|
Προμηθεύς οἶδ᾽ ὅτι τραχὺς καὶ παρ᾽ ἑαυτῷ τὸ δίκαιον ἔχων Ζεύς. ἀλλ᾽ ἔμπας [ὀίω] μαλακογνώμων ἔσται ποθ᾽, ὅταν ταύτῃ ῥαισθῇ· τὴν δ᾽ ἀτέραμνον στορέσας ὀργὴν εἰς ἀρθμὸν ἐμοὶ καὶ φιλότητα σπεύδων σπεύδοντί ποθ᾽ ἥξει. |
Προμηθέας Ξέρ’ ότι ‘ναι σκληρός και στα χέρια του πως το δίκιο κρατεί· μα στοχάζομαι θα γενεί έναν καιρό μαλακόγνωμος σαν του πέσει η βαριά στο κεφάλι· μα μερώνοντας τότε την άκαμπτη την οργή του σε αγάπης συνταίριασμα μ’ εμέ πρόθυμο πρόθυμα θα ‘ρθει. |
Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, στ.180-195
Όχι μακρόθυμο, αλλά απρόσιτο και σκληρό τον θεωρεί το Δία (όχι οποιοδήποτε θεό) ο Χορός, ενώ ο Προμηθέας θεωρεί πως με τον καιρό ο Δίας θα αλλάξει γνώμη και θα έρθει με τα νερά του. Επίσης δεν είμαι απόλυτα σίγουρος πως ο Προμηθέας θεωρεί το Δία ουσιαστικά δίκαιο, μιας και λέει “πως το δίκιο κρατεί”, που δεν είναι καθόλου το ίδιο (βλ. δίλημμα του Ευθύφρονα). Ας μην ξεχνάμε πως τον αλυσοδένουν ο Ήφαιστος, η Βία και ιδίως το Κράτος, που υπερασπίζεται ψυχρά το “divine command theory” στο έργο.
| Αλλά έπειτα προλέγει, ότι ο λυτρωτής του θα είναι το παιδί, το οποίο θα γεννηθεί από την παρθένα Ιώ και τον Θεό (στίχ. 772 ε., 834 ε., 848 ε.), θα είναι υιός Θεού και υιός Παρθένου, ήτοι θεάνθρωπος, που θα γεννηθεί υπερφυσικά. Ο παρθενογέννητος αυτός θεάνθρωπος θα καταλύσει το κράτος των παλαιών θεών και θα αφανίσει αυτούς και την δύναμή τους (908 ε., 920 ε.). |
Αν στο προηγούμενο απόσπασμα η ερμηνεία είναι ευκόλως παραβλέψιμη, εδώ είναι μάλλον ακατανόητη. |
|
Ἰώ τίς οὖν ὁ λύσων ἐστὶν ἄκοντος Διός; |
Ιώ Ποιος να σε λύση, δίχως να το θέλη ο Δίας; |
|
|
Προμηθεύς τῶν σῶν τιν᾽ αὐτὸν ἐγγόνων εἶναι χρεών. |
Προμηθέας Είναι γραμμένο κάποιος νάναι από δικούς σου. |
|
|
Ἰώ πῶς εἶπας; ἦ ᾽μὸς παῖς σ᾽ ἀπαλλάξει κακῶν; |
Ιώ Πώς είπες; γυιός μου τάχα λες να σε λύτρωση; |
|
|
Προμηθεύς τρίτος γε γένναν πρὸς δέκ᾽ ἄλλαισιν γοναῖς. |
Προμηθέας Από τρείς κι άλλες δέκα σου γενιές κατόπι. |
Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, στ.771-774
|
Προμηθεύς ἔστιν πόλις Κάνωβος ἐσχάτη χθονός, Νείλου πρὸς αὐτῷ στόματι καὶ προσχώματι· ἐνταῦθα δή σε Ζεὺς τίθησιν ἔμφρονα ἐπαφῶν ἀταρβεῖ χειρὶ καὶ θιγὼν μόνον. ἐπώνυμον δὲ τῶν Διὸς γεννημάτων τέξεις κελαινὸν Ἔπαφον, ὃς καρπώσεται ὅσην πλατύρρους Νεῖλος ἀρδεύει χθόνα· |
Προμηθέας Στην άκρη άκρη της γης του Νείλου είναι μια πόλη, ο Κάνωβος, στίς ίδιες εκβολές του επάνω· εδώ σε φέρνει πάλι ο Δίας στα λογικά σου μ’ άσφαλτο χέρι αγγίζοντας – μ’ επαφή μόνο. κ’ έτσι απ’ το Δία μαύρο γυιό θέ να γεννήσης, τον Έπαφο με τόνομα, πού όση ποτίζει χώραν ο Νείλος ο πλατύς θα εξουσιάση. |
Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, στ.846-852
Είναι γνωστό πως ο λυτρωτής του Προμηθέα ήταν ο Ηρακλής και η περιγραφή εδώ δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας. Ο Προμηθέας λέει στην Ιώ πως ο σωτήρας του θα έρθει από την οικογένειά της, δεκατρείς γενιές μετά. Είναι δε τελείως διακριτός από το παρθενογέννητο παιδί, τον Έπαφο, που προφητεύει ο Προμηθέας πως θα γεννήσει η Ιώ. Το κατά πόσον εντυπωσιακή είναι μια παρθενογένεση στην ελληνική μυθολογία (όταν τα μισά παιδιά του Δία συνελήφθησαν χωρίς σαρκική επαφή) το αφήνω στην κρίση του αναγνώστη.
|
Προμηθεύς ἦ μὴν ἔτι Ζεύς, καίπερ αὐθάδης φρενῶν, ἔσται ταπεινός, οἷον ἐξαρτύεται γάμον γαμεῖν, ὃς αὐτὸν ἐκ τυραννίδος θρόνων τ᾽ ἄιστον ἐκβαλεῖ· πατρὸς δ᾽ ἀρὰ Κρόνου τότ᾽ ἤδη παντελῶς κρανθήσεται, ἣν ἐκπίτνων ἠρᾶτο δηναιῶν θρόνων. |
Προμηθέας Κι όμως μ’ όλη την έπαρση του νου του ο Δίας θα γίνει ακόμα ταπεινός· γιατί έναν τέτοιο γάμο ετοιμάζεται να κάμει, που απ’ το θρόνο κι απ’ την αρχή του ολοάφαντο θενά τον ρίξει- κι έτσι θα πιάσει ολότελα τότε η κατάρα που του ‘δίνε ο πατέρας του ο Κρόνος, όταν γκρεμνίζονταν απ’ τους πανάρχαιους του θρόνους. |
Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, στ.907-912
Παραμένει η αναφορά στο θεό που θα υπερνικήσει το Δία. Αυτή είναι μια προφητεία που μένει ανεκπλήρωτη στην ελληνική μυθολογία. Ως γνωστόν, ο Δίας παντρεύτηκε τη Μήτιδα, αλλά είχε λάβει ήδη χρησμό πως αν η Μήτις έκανε αρσενικό παιδί θα τον έριχνε από το θρόνο, όπως είχε κάνει κι ο ίδιος στον Κρόνο. Οπότε έκανε τη Μήτιδα μύγα και την έχαψε, αλλά όταν ήταν ήδη έγκυος στην Αθηνά, οπότε και αναγκάστηκε ο Δίας να την ξεγεννήσει από το κεφάλι του. Το παιδί που θα τον έριχνε από το θρόνο, δεν γεννιέται ποτέ.
| Και ο Ερμής προλέγει στον Προμηθέα, ότι δεν πρέπει να περιμένει το τέλος των βασάνων του πριν να φανεί κάποιος Θεός, ο οποίος θα τον διαδεχτεί στο μαρτύριο και ο οποίος εκούσια θα κατέβει στον σκοτεινό Άδη και στα ζοφερά βάθη του Ταρτάρου, γινόμενος έτσι εκούσιο εξιλαστήριο θύμα για τη λύτρωση του δεσμώτη, λόγω της αμαρτίας, ανθρώπου, (που είχε καταδικαστεί) με θεία δίκαιη εντολή […] |
Εδώ το κείμενο μεταφέρεται ορθά. Είναι αναφορά στο ότι ο Ηρακλής, που απελευθερώνει τον Προμηθέα, κατέβηκε στον Άδη και επέστρεψε. Μπορώ να καταλάβω πάντως το ενδιαφέρον του συγγραφέα στο “να πάρει επάνω του τα πάθια σου”. |
|
Ἑρμῆς τοιοῦδε μόχθου τέρμα μή τι προσδόκα, πρὶν ἂν θεῶν τις διάδοχος τῶν σῶν πόνων φανῇ, θελήσῃ τ᾽ εἰς ἀναύγητον μολεῖν Ἅιδην κνεφαῖά τ᾽ ἀμφὶ Ταρτάρου βάθη. |
Ερμής Και μην προσμένεις στο μαρτύριο αυτό σου τέλος, πρι να βρεθεί κανείς θεός, που να θελήσει να πάρει επάνω του τα πάθια σου και πάει στου άφεγγου τ’ Άδη τ’ άραχλα βαθιά σκοτάδια. |
Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, στ.1026-1029
Προσπαθεί ο Φιλιππίδης να παρουσιάσει τον Ηρακλή ως προτύπωση του Ιησού; Μάλλον. Είναι δικαιολογημένη; Ενδεχομένως… Ο Ηρακλής ήταν ένας άνθρωπος που μόχθησε για να καθαρθεί από τα αμαρτήματά του· αμαρτήματα για τα οποία μάλιστα δεν έφταιγε καν ο ίδιος (αφού τον τρέλανε η Ήρα). Υπάρχει ένας αδρός παραλληλισμός, υπό την έννοια πως ο Ηρακλής υπέφερε για κάτι για το οποίο δεν έφταιγε. Πάντως σίγουρα παρθενογένητος δεν ήτανε, μιας και ο Δίας με την Αλκμήνη το κάνανε το σεξάκι τους κανονικά και με το νόμο (απλώς ο Δίας είχε πάρει τη μορφή του Αμφιτρύωνα).
Ουσιαστικά το μόνο χωρίο που έχει αξία για την εργασία του Φιλιππίδη από τον Προμηθέα Δεσμώτη είναι το τελευταίο. Με κάποιο τάνημα, ίσως και το προτελευταίο.
Πλάτωνας, “Απολογία Σωκράτους”
|
Κατά τον Σωκράτη, η προσεχής κάθοδος του Θεού στους ανθρώπους υπό μορφή ανθρώπου είναι τόσο αναγκαία, ώστε πρέπει να αναμένεται με ανεπιφύλακτη βεβαιότητα. Η βεβαιότητα αυτή σιγοκαίει και μεγαλύνει την εκ μέρους των Ελλήνων ασίγητη νοσταλγία προς ενατένιση του θεανθρώπου λυτρωτού, ως του πραγματικού ιστορικού Προσώπου που προσδοκάται. Έτσι, στην απολογία του φέρεται ο Σωκράτης υπό του Πλάτωνος να λέγει προς τους δικαστές του: “την υπόλοιπη ζωή σας θα την περάσετε στον πνευματικό λήθαργο, εάν ο Θεός δεν στείλει κάποιον άλλον προς εσάς, φροντίζοντας για σας” |
Έχω δει αυτόν τον ισχυρισμό εδώ και πολλά χρόνια και δεν ξέρω αν είναι ο Φιλιππίδης αυτός που το ξεκίνησε ή αν προϋπήρχε και απλά τον αναμετάδωσε, αλλά είναι εξαιρετικά προβληματικός. Το χωρίο στο οποίο αναφέρεται είναι μεταφρασμένο σωστά και προέρχεται όντως από την “Απολογία Σωκράτους” του Πλάτωνα. |
Για τις ανάγκες αυτού του άρθρου θα αποφύγω να αναφερθώ στα προβλήματα απόδοσης λόγων στο στόμα του Σωκράτη από τον Πλάτωνα. Ας υποθέσουμε πως όντως μιλάει ο Σωκράτης εδώ. Όπως είπα το χωρίο ορθά λέει:
| ὑμεῖς δ᾽ ἴσως τάχ᾽ ἂν ἀχθόμενοι, ὥσπερ οἱ νυστάζοντες ἐγειρόμενοι, κρούσαντες ἄν με, πειθόμενοι Ἀνύτῳ, ῥᾳδίως ἂν ἀποκτείναιτε, εἶτα τὸν λοιπὸν βίον καθεύδοντες διατελοῖτε ἄν, εἰ μή τινα ἄλλον ὁ θεὸς ὑμῖν ἐπιπέμψειεν κηδόμενος ὑμῶν. | Ίσως όμως από δυσαρέσκεια, όπως όσοι μόλις έχουν σηκωθεί και νυστάζουν ακόμη, θα μπορούσατε να μου καταφέρετε ένα χτύπημα και, ακολουθώντας τη γνώμη του Άνυτου, να με εκτέλεσε. Κατόπιν θα περνούσατε την υπόλοιπη ζωή σας κοιμισμένοι, εκτός και αν ο θεός ενδιαφερόταν για σας και σας έστελνε κάποιον άλλο. |
Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, 31a
Εντωπωσιακό μεν, αλλά θα ήταν αφελές να θεωρήσουμε πως ο Πλάτωνας, που γράφει για αρχαιοελληνικό κοινό, πόσο μάλλον ο χαρακτήρας του Σωκράτη που δικαζόταν για εισαγωγή καινών δαιμονίων, θα μιλούσε γενικώς για κάποιον “θεό” (πόσο μάλλον τον χριστιανικό). Εννοείται πως η αναφορά εδώ είναι σε θεότητα που έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω. Ποιόν; Το διαβάζουμε στο τέλος του κεφαλαίου 20:
| καί μοι, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, μὴ θορυβήσητε, μηδ᾽ ἐὰν δόξω τι ὑμῖν μέγα λέγειν· οὐ γὰρ ἐμὸν ἐρῶ τὸν λόγον ὃν ἂν λέγω, ἀλλ᾽ εἰς ἀξιόχρεων ὑμῖν τὸν λέγοντα ἀνοίσω. τῆς γὰρ ἐμῆς, εἰ δή τίς ἐστιν σοφία καὶ οἵα, μάρτυρα ὑμῖν παρέξομαι τὸν θεὸν τὸν ἐν Δελφοῖς. Χαιρεφῶντα γὰρ ἴστε που. οὗτος ἐμός τε ἑταῖρος ἦν ἐκ νέου καὶ ὑμῶν τῷ πλήθει ἑταῖρός τε καὶ συνέφυγε τὴν φυγὴν ταύτην καὶ μεθ᾽ ὑμῶν κατῆλθε. καὶ ἴστε δὴ οἷος ἦν Χαιρεφῶν, ὡς σφοδρὸς ἐφ᾽ ὅτι ὁρμήσειεν. καὶ δή ποτε καὶ εἰς Δελφοὺς ἐλθὼν ἐτόλμησε τοῦτο μαντεύσασθαι–καί, ὅπερ λέγω, μὴ θορυβεῖτε, ὦ ἄνδρες–ἤρετο γὰρ δὴ εἴ τις ἐμοῦ εἴη σοφώτερος. ἀνεῖλεν οὖν ἡ Πυθία μηδένα σοφώτερον εἶναι. καὶ τούτων πέρι ὁ ἀδελφὸς ὑμῖν αὐτοῦ οὑτοσὶ μαρτυρήσει, ἐπειδὴ ἐκεῖνος τετελεύτηκεν. | Και μη με αποδοκιμάσετε με φωνασκίες, ω άνδρες Αθηναίοι, ακόμα κι αν δώσω την εντύπωση πως υπερβάλλω. Γιατί τα λόγια δεν είναι δικά μου, αλλά ανήκουν σε ιδιαίτερα αξιόπιστο πρόσωπο ανάμεσά σας. Όσον αφορά τη δική μου σοφία, όποια και όση έχω, θα επικαλεστώ τη μαρτυρία του θεού των Δελφών. Και ο Χαιρεφώντας σας είναι γνωστός βέβαια. Ήταν και σύντροφος δικός μου από τα νιάτα του και ομοϊδεάτης σας, των δημοκρατικών εννοώ. Αναχώρησε μαζί σας κατά την πρόσφατη εξορία και επέστρεψε μαζί σας. Ξέρετε άλλωστε τι άνθρωπος ήταν ο Χαιρεφώντας, πόσο ορμητικός σε ό,τι επιχειρούσε. Κάποτε πήγε στους Δελφούς και τόλμησε να ζητήσει τον εξής χρησμό -μη θορυβείτε, άνδρες Αθηναίοι- ρώτησε αν υπάρχει κάποιος σοφότερός μου. Κι επειδή ο Χαιρεφώντας έχει πεθάνει, θα επικαλεστώ τη μαρτυρία του αδελφού του που συμμετέχει στη δίκη. |
Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, 20e-21b
Ο “θεός” λοιπόν, είναι ο θεός των Δελφών, ο Απόλλωνας. Δεκτόν, θα μπορούσε το χωρίο να θεωρηθεί κάποιου είδους προτύπωση, δεδομένου πως ο Απόλλωνας είναι θεός του φωτός, αλλά ο Φιλιππίδης δεν κινείται σε αυτή την κατεύθυνση. Επίσης, σημειωτέον είναι πως όταν ο Σωκράτης λέει “να σας στείλει άλλον”, εννοεί πως ο ίδιος ο Σωκράτης είχε σκοπό να “αφυπνίσει” τους Αθηναίους. Εν πάσι περιπτώσει, το χωρίο αυτό μπορεί με πολύ τράβηγμα να θεωρηθεί κάπως μεσσιανικό.
Πλάτωνας, “Πολιτεία”
Περνάμε τώρα σε ένα άλλο χωρίο από τον Πλάτωνα, σε αυτή τη σχετικά σύντομη αναφορά στην αρχαιοελληνική γραμματεία, αυτή τη φορά από την Πολιτεία:
| Αν και αυτός ο προσδοκώμενος θεόπεμπτος, ο οποίος θα εγκαινιάσει στον κόσμο περίοδο αφύπνισης και εγρήγορσης, θα είναι δικαιότατος και μέχρι τον θάνατό του αμετακίνητος στην δικαιοσύνη, όμως θα θεωρηθεί από τους ανθρώπους άδικος και θα υποστεί ταπεινώσεις, εξευτελισμούς και μαρτυρικό θάνατο με ανασκολοπισμό, ήτοι δια καρφώματος πάνω στον σκόλοπα, πάνω σε ψηλό ξύλο. Ιδού επί λέξει το επίσης καταπληκτικό χωρίο του Πλάτωνος, η ανάγνωση του οποίου υπενθυμίζει τις περί δικαιοσύνης του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και του πάθους Του παραστατικές προφητείες του Ησαΐου, κεφ. 40 ε. |
Εγώ όταν βλέπω αποσιωπητικά, κάτι παθαίνω. Αν συμπληρώσουμε το χωρίο, φαίνεται πολύ λιγότερο προφητικό: |
|
| “Ας τον απογυμνώσουμε λοιπόν από όλα τα άλλα, εκτός από τη δικαιοσύνη… έτσι χωρίς να έχει κάμει ποτέ την παραμικρότερη αδικία, ας τον θεωρούν για τον χειρότερο κακούργο, για να περάσει η αρετή του από τις μεγαλύτερες δοκιμασίες… και ας μη παραστρατήσει από τον δρόμο του, ώσπου να πεθάνει, έτσι που να περνά σ’ όλη του τη ζωή για άδικος, ενώ αυτός ήταν ο πιο δίκαιος άνθρωπος… Και έτσι συμπεριφερόμενος ο δίκαιος θα μαστιγωθεί, θα στρεβλωθεί, θα ριχτεί στις φυλακές, θα τυφλωθεί με πυρωμένο σίδερο, και τελευταία, αφού περάσει απ’ όλα τα βασανιστήρια, θα ανασκολοπιστεί” | ||
Σε αυτό το σημείο μιλάει ο Σωκράτης με τον Γλαύκωνα περί δικαίων και αδίκων. Και αφού περιγράφει τον άδικο, ο Γλαύκωνας ισχυρίζεται πως για να γίνει σωστή σύγκριση, από τον δίκαιο πρέπει να αφαιρεθεί το “φαίνεσθαι” για να μην έχει άδικο προβάδισμα λόγω “εξωτερικής εντύπωσης”. Ουσιαστικά θέλει να καταλήξει πως σημαντικότερο είναι να θεωρείσαι δίκαιος παρά να είσαι. Ας διαβάσουμε:
| Γλαύκων Τοῦτον δὲ τοιοῦτον θέντες τὸν δίκαιον αὖ παρ᾽ αὐτὸν ἱστῶμεν τῷ λόγῳ, ἄνδρα ἁπλοῦν καὶ γενναῖον, κατ᾽ Αἰσχύλον οὐ δοκεῖν ἀλλ᾽ εἶναι ἀγαθὸν ἐθέλοντα. ἀφαιρετέον δὴ τὸ δοκεῖν. εἰ γὰρ δόξει δίκαιος εἶναι, ἔσονται αὐτῷ τιμαὶ καὶ δωρεαὶ δοκοῦντι τοιούτῳ εἶναι: ἄδηλον οὖν εἴτε τοῦ δικαίου εἴτε τῶν δωρεῶν τε καὶ τιμῶν ἕνεκα τοιοῦτος εἴη. γυμνωτέος δὴ πάντων πλὴν δικαιοσύνης καὶ ποιητέος ἐναντίως διακείμενος τῷ προτέρῳ: μηδὲν γὰρ ἀδικῶν δόξαν ἐχέτω τὴν μεγίστην ἀδικίας, ἵνα ᾖ βεβασανισμένος εἰς δικαιοσύνην τῷ μὴ τέγγεσθαι ὑπὸ κακοδοξίας καὶ τῶν ὑπ᾽ αὐτῆς γιγνομένων, ἀλλὰ ἴτω ἀμετάστατος μέχρι θανάτου, δοκῶν μὲν εἶναι ἄδικος διὰ βίου, ὢν δὲ δίκαιος, ἵνα ἀμφότεροι εἰς τὸ ἔσχατον ἐληλυθότες, ὁ μὲν δικαιοσύνης, ὁ δὲ ἀδικίας, κρίνωνται ὁπότερος αὐτοῖν εὐδαιμονέστερος. |
Και αφού έχουμε στήσει τον άδικο άνθρωπο, η θεωρία μας πρέπει να θέσει δίπλα του τον δίκαιο άνθρωπο, απλό και ευγενή, ο οποίος, όπως λέει και ο Αισχύλος, δεν θέλει να φαίνεται καλός, αλλά είναι. Τότε πρέπει να του στερήσουμε το φαίνεσθαι. Γιατί αν θεωρείται δίκαιος θα αποκομίζει τιμές και δώρα από αυτό Οπότε δεν θα μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν το κάνει για τη δικαιοσύνη ή για τις τιμές και τα δώρα. Άρα για να τον κάνουμε το αντίθετο του υποθετικού του αντιπάλου, πρέπει να τον απογυμνώσουμε από τα πάντα πλην της δικαιοσύνης. Χωρίς να έχει κάνει κάτι κακό, να έχει φήμη μεγάλης αδικίας για να τον δοκιμάσουμε ως προς την δικαιοσύνη, να δούμε αν δεν θα υποχωρήσει λόγω της κακής φήμης και των συνεπειών της. Αλλά ας τον αφήσουμε σταθερό στην πορεία του μέχρι το θάνατο, να φαίνεται άδικος σε όλη του τη ζωή, αν και δίκαιος, ώστε να φτάσουν και οι δύο άνδρες στο απώγειο· ο ένας της αδικίας και ο άλλος της δικαιοσύνης και μετά να κρίνουμε ποιος από τους δύο είναι ευτυχέστερος”. |
|
| Σωκράτης βαβαῖ, ἦν δ᾽ ἐγώ, ὦ φίλε Γλαύκων, ὡς ἐρρωμένως ἑκάτερον ὥσπερ ἀνδριάντα εἰς τὴν κρίσιν ἐκκαθαίρεις τοῖν ἀνδροῖν. |
“Καλέ μου, Γλαύκωνα”, είπα εγώ, “πόσο έντονα ετοιμάζεις τους δύο άνδρες του συναγωνισμού και τους γυαλίζεις σαν αγάλματα”. |
|
| Γλαύκων ὡς μάλιστ᾽, ἔφη, δύναμαι. ὄντοιν δὲ τοιούτοιν, οὐδὲν ἔτι, ὡς ἐγᾦμαι, χαλεπὸν ἐπεξελθεῖν τῷ λόγῳ οἷος ἑκάτερον βίος ἐπιμένει. λεκτέον οὖν: καὶ δὴ κἂν ἀγροικοτέρως λέγηται, μὴ ἐμὲ οἴου λέγειν, ὦ Σώκρατες, ἀλλὰ τοὺς ἐπαινοῦντας πρὸ δικαιοσύνης ἀδικίαν. ἐροῦσι δὲ τάδε, ὅτι οὕτω διακείμενος ὁ δίκαιος μαστιγώσεται, στρεβλώσεται, δεδήσεται, ἐκκαυθήσεται τὠφθαλμώ, τελευτῶν πάντα κακὰ παθὼν ἀνασχινδυλευθήσεται καὶ γνώσεται ὅτι οὐκ εἶναι δίκαιον ἀλλὰ δοκεῖν δεῖ ἐθέλειν. |
“Όσο καλύτερα μπορώ”, αποκρίθηκε, “και αν τέτοια είναι η φύση και των δύο, θεωρώ πως είναι εύκολο ζήτημα να διηθηθώ τη ζωή που περιμένει και τους δύο. Πρέπει να πω λοιπόν, και αν η γλώσσα μου είναι κάπως άγρια, μη νομίζεις πως είμαι εγώ που τα λέω αυτά και μη μου φωνάξεις, Σωκράτη, αλλά εκείνοι που τιμούν την αδικία υπεράνω της δικαιοσύνης. Τέτοια θα πουν: ότι ο δίκαιος είναι τέτοιας νοοτροπίας που θα πρέπει να αντέξει το μαστίγιο, τη στρέβλωση, τη φυλακή, το να του κάψουν τα μάτια και τέλος, όταν περάσει τα πάνδεινα βασανιστήρια, να ανασκολοπιστεί και έτσι θα μάθει ότι αυτό που πρέπει να επιθυμούμε είναι, όχι να είμαστε, αλλά να φαινόμαστε δίκαιοι.” |
Όπως βλέπετε, ο συγγραφέας έχει μεταφέρει πάνω-κάτω σωστά το χωρίο (με εξαίρεση τους χρόνους των ρημάτων που δίνουν μια πιο “προφητική” χροιά), αλλά αυτό που φαίνεται είναι πως το χωρίο του Πλάτωνα δεν είναι διόλου προφητικό, αλλά ένα απλό ρητορικό σχήμα. Μάλιστα οι λεπτομέρειες των δεινών του δικαίου μοιάζουν μόνο κατά το ήμισυ με τα υποτιθέμενα βασανιστήρια του Ιησού. Υποθέτω πως ιδιαίτερη σημασία θα έπαιξε το ρήμα “ανασκολοπίζω”, καθώς στα Λατινικά το ίδιο ρήμα χρησιμοποιείται και για το παλούκωμα και για τη σταύρωση.
Ο Φιλιππίδης παρουσιάζει επίσης κι ένα χωρίο από τους “Στρωματείς” του Κλήμεντου Αλεξανδρείας, για να δείξει πως και η πρώιμη χριστιανική γραμματεία είχε θεωρήσει αυτό το σημείο του Πλάτωνα ως μεσσιανική αναφορά, αλλά δεν νομίζω πως η φαντασία ενός αρχαίου Χριστιανού θα σωφρονίσει ιδιαίτερα τους Παγανιστές στους οποίους απευθύνεται το τομίδιο.
Πλάτωνας, “Αλκιβιάδης Β΄”
Το επόμενο απόσπασμα που σχολιάζει ο Φιλιππίδης προέρχεται από το έργο “Αλκιβιάδης Β΄”. Σημειωτέον πως αυτό το έργο θεωρείται από πολλούς ψευδεπίγραφο του 3ου ή 2ου αι. π.Χ. και δεν είναι καθόλου βέβαιο πως γράφτηκε από τον Πλάτωνα (αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν κάνει για τις ανάγκες του έργου).
Το τμήμα αυτό σχολιάζει το θέμα της προσευχής και ο Σωκράτης φέρεται να λέει στον Αλκιβιάδη πως πρέπει να διδαχθεί πώς να προσεύχεται σωστά και πώς να φέρεται σε θεούς και ανθρώπους. Διαβάζουμε:
|
Σωκράτης ὁρᾷς οὖν ὡς οὐκ ἀσφαλές σοί ἐστιν ἐλθεῖν πρὸς τὸν θεὸν εὐξομένῳ, ἵνα μηδ᾽ ἂν οὕτω τύχῃ, βλασφημοῦντός σου ἀκούων οὐθὲν ἀποδέξηται τῆς θυσίας ταύτης, τυχὸν δὲ καὶ ἕτερόν τι προσαπολαύσῃς. ἐμοὶ μὲν οὖν δοκεῖ βέλτιστον εἶναι ἡσυχίαν ἔχειν: τῇ μὲν γὰρ Λακεδαιμονίων εὐχῇ διὰ τὴν μεγαλοψυχίαν—τοῦτο γὰρ κάλλιστον τῶν ἐν ἀφροσύνῃ γε ὀνομάτων—οὐκ ἂν οἶμαί σε ἐθέλειν χρῆσθαι. ἀναγκαῖον οὖν ἐστι περιμένειν ἕως ἄν τις μάθῃ ὡς δεῖ πρὸς θεοὺς καὶ πρὸς ἀνθρώπους διακεῖσθαι. |
Βλέπεις λοιπόν πόσο ανασφαλές είναι να προσεγγίζεις το θεό με τις προσευχές σου, γιατί υπάρχει περίπτωση όταν ακούσει τον βλάσφημο λόγο σου να απορρίψει εντελώς τη θυσία σου και ίσως να σου στείλει να σε βρει κάποιο κακό. Κατά τη γνώμη μου, είναι καλύτερα να σιωπάς. Διότι θεωρώ πως δεν θα συμφωνήσεις να χρησιμοποιήσεις την προσευχή των Σπαρτιατών μιας και είσαι τόσο καλοκάγαθος -για να το αποκαλέσω με το καλύτερο όνομα που υπάρχει για τις ανοησίες. Είναι λοιπόν αναγκαίο να περιμένει κανείς μέχρι να μάθει πώς να συμπεριφέρεται προς τους θεούς και τους ανθρώπους. |
|
|
Αλκιβιάδης πότε οὖν παρέσται ὁ χρόνος οὗτος, ὦ Σώκρατες, καὶ τίς ὁ παιδεύσων; ἥδιστα γὰρ ἄν μοι δοκῶ ἰδεῖν τοῦτον τὸν ἄνθρωπον τίς ἐστιν. |
Και πότε θα έρθει ο καιρός, Σωκράτη, και ποιος θα είναι ο δάσκαλός μου; Γιατί πολύ θα ήθελα να μάθω ποιος θα είναι ο άνθρωπος αυτός. |
|
|
Σωκράτης οὗτος ᾧ μέλει περὶ σοῦ. ἀλλὰ δοκεῖ μοι, ὥσπερ τῷ Διομήδει φησὶν τὴν Ἀθηνᾶν Ὅμηρος ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν ἀφελεῖν τὴν ἀχλύν,“ὄφρ᾽ εὖ γιγνώσκοι ἠμὲν θεὸν ἠδὲ καὶ ἄνδρα, οὕτω καὶ σοὶ δεῖν ἀπὸ τῆς ψυχῆς πρῶτον τὴν ἀχλὺν ἀφελόντα, ἣ νῦν παροῦσα τυγχάνει, τὸ τηνικαῦτ᾽ ἤδη προσφέρειν δι᾽ ὧν μέλλεις γνώσεσθαι ἠμὲν κακὸν ἠδὲ καὶ ἐσθλόν. νῦν μὲν γὰρ οὐκ ἄν μοι δοκεῖς δυνηθῆναι. |
Είναι εκείνος που φροντίζει για σένα. Αλλά νομίζω, όπως είπε και ο Όμηρος για το πώς η Αθηνά αφαίρεσε την ομίχλη από τα μάτια του Διομήδη “ώστε να μπορεί να διακρίνει και θεό και άνθρωπο”, ότι κι εσύ πρέπει πρώτα να σου αφαιρέσουν την ομίχλη που καλύπτει την ψυχή σου και έπειτα θα είσαι έτοιμος να δεχθείς τα μέσα με τα οποία θα διακρίνεις το καλό και το κακό. Διότι για την ώρα δεν νομίζω πως θα μπορούσες να το κάνεις. |
|
|
Αλκιβιάδης ἀφαιρείτω, εἴτε βούλεται τὴν ἀχλὺν εἴτε ἄλλο τι: ὡς ἐγὼ παρεσκεύασμαι μηθὲν ἂν φυγεῖν τῶν ὑπ᾽ ἐκείνου προσταττομένων, ὅστις ποτ᾽ ἐστὶν ἅνθρωπος, εἴ γε μέλλοιμι βελτίων γενέσθαι. |
Ας αφαιρέσει λοιπόν την ομίχλη ή ό,τι άλλο. Εγώ είμαι έτοιμος να υπακούσω όλες τις εντολές του χωρίς να κάνω πίσω, όποιος κι αν είναι ο άνθρωπος αυτός· αρκεί να γίνω καλύτερος. |
|
|
Σωκράτης ἀλλὰ μὴν κἀκεῖνος θαυμαστὴν ὅσην περὶ σὲ προθυμίαν ἔχει. |
Σου λέω, κι εκείνος έχει μεγάλη επιθυμία να σε βοηθήσει. |
|
|
Αλκιβιάδης εἰς τότε τοίνυν καὶ τὴν θυσίαν ἀναβάλλεσθαι κράτιστον εἶναί μοι δοκεῖ. |
Τότε καλύτερα να αποφύγω τις θυσίες μέχρι τότε. |
|
|
Σωκράτης καὶ ὀρθῶς γέ σοι δοκεῖ: ἀσφαλέστερον γάρ ἐστιν ἢ παρακινδυνεύειν τοσοῦτον κίνδυνον. |
Έχει δίκιο. Καλύτερα να είσαι ασφαλής παρά να διατρέξεις σοβαρό κίνδυνο. |
|
|
Αλκιβιάδης ἀλλὰ πῶς, ὦ Σώκρατες; καὶ μὴν τουτονὶ τὸν στέφανον, ἐπειδή μοι δοκεῖς καλῶς συμβεβουλευκέναι, σοὶ περιθήσω: τοῖς θεοῖς δὲ καὶ στεφάνους καὶ τἆλλα πάντα τὰ νομιζόμενα τότε δώσομεν, ὅταν ἐκείνην τὴν ἡμέραν ἐλθοῦσαν ἴδω. ἥξει δ᾽ οὐ διὰ μακροῦ τούτων θελόντων. |
Μα πώς τα λες αυτά, Σωκράτη; Να, θα σου φορέσω αυτό το στεφάνι καθώς θεωρώ πως μου έδωσες καλή συμβουλή. Και στους θεούς θα προσφέρουμε και στεφάνια και τα άλλα πρέποντα, όταν έρθει εκείνη η ημέρα. Και δεν θα αργήσει να έρθει, αν το θελήσουν. |
|
|
Σωκράτης ἀλλὰ δέχομαι καὶ τοῦτο, καὶ ἄλλο δὲ ἄν τι τῶν παρὰ σοῦ δοθέντων ἡδέως ἴδοιμι δεξάμενον ἐμαυτόν. ὥσπερ δὲ καὶ ὁ Κρέων Εὐριπίδῃ πεποίηται τὸν Τειρεσίαν ἰδὼν ἔχοντα τὰ στέφη καὶ ἀκούσας ἀπὸ τῶν πολεμίων ἀπαρχὰς αὐτὸν εἰληφέναι διὰ τὴν τέχνην,“οἰωνὸν ἐθέμην, φησί, καλλίνικα σὰ στέφη: ἐν γὰρ κλύδωνι κείμεθ᾽, ὥσπερ οἶσθα σύ: δοκῶ δέ μοι οὐκ ἐν ἐλάττονι κλύδωνι τοῦ Κρέοντος εἶναι, καὶ βουλοίμην ἂν καλλίνικος γενέσθαι τῶν σῶν ἐραστῶν. |
Θα το αποδεχθώ αυτό το δώρο και θα δεχθώ με χαρά ό,τι άλλο θέλεις να μου δώσεις. Και όπως έβαλε ο Ευριπίδης τον Κρέοντα να πει όταν βλέπει τον Τειρεσία να φοράει τα στεφάνια του και ακούει ότι τα απόκτησε λόγω της τέχνης του, ως πρώτους καρπούς των λαφύρων του πολέμου: “Ως καλό οιωνό θεωρώ τα νικητήρια στέφανα· γιατί, ως ξέρεις, στα κύματα παλεύουμε” -οπότε θεωρώ την γνώμη σου καλό οιωνό. Γιατί θεωρώ πως δεν είμαι λιγότερο θαλασσοδαρμένος από τον Κρέοντα και θα ήθελα να βγω νικητής πάνω από τους εραστές σου. |
Το χωρίο έχει ένα σημαντικό πρόβλημα. Ο Σωκράτης λέει “Σου λέω, κι εκείνος έχει μεγάλη επιθυμία να σε βοηθήσει.” Ο ενεστώτας θεωρώ πως σημαίνει πως ο Σωκράτης μιλάει για τον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο (λίγο δύσκολο) ή πιο πιθανό για κάποιον που ήταν ήδη ζωντανός την ώρα που γίνεται ο διάλογος (οπότε ίσως να αναφέρεται και στον Πλάτωνα, ειδικά αν το έργο είναι όντως ψευδεπίγραφο).
| Στο άκουσμα της τριπλής αυτής ομολογίας ο Σωκράτης επαναλαμβάνει, ότι ο μελλοντικός Διδάσκαλος, ο Αναμενόμενος, “είναι βέβαιο ότι θα επιδείξει αξιοθαύμαστη προθυμία για σένα”. Έχει (τουτέστι, είναι βέβαιο ότι θα επιδείξει· είναι προφητική η χρήση του ενεστώτα) αξιοθαύμαστη φροντίδα για τον Αλκιβιάδη, δηλ. για τον κάθε άνθρωπο. Ήδη και πριν την εμφάνισή του στον κόσμο ο Αναμενόμενος έχει υπό την πλήρη φροντίδα του όλους τους ανθρώπους. |
Το θετικό είναι και ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται το πρόβλημα της χρήσης του ενεστώτα και δηλώνει ευθαρσώς πως πρόκειται για την προφητική χρήση του ενεστώτα. Αιτιολογείται να το κάνει; Ναι, διότι η χρήση ενεστώτα είναι συνήθης πρακτική στις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης. Το αν έχει υποχρέωση να αποδεχθεί αυτή τη διαπίστωση οποιοσδήποτε δεν ασπάζεται τις θεολογικές του απόψεις και ειδικά όταν εφαρμόζονται σε κείμενο εκτός της εβραϊκής και χριστιανικής γραμματείας είναι άλλο ζήτημα. |
|
| Από τον διάλογο αυτό προκύπτουν τα εξής: […] δ) ότι αυτός δεν θα αργήσει να εμφανιστεί, όπου να ‘ναι θα έλθει, μέχρις ότου δε έλθει, πρέπει να μην συνεχίζεται η λατρεία με τον λανθασμένο τρόπο που τελείται, αλλά να αναβληθεί κάθε λατρειακή εκδήλωση, για να διαφωτιστεί ο άνθρωπος με τον καιρό περί της αληθινής και θεοπρεπούς λατρείας από τον Προσδοκώμενο Υπεράνθρωπο Διδάσκαλο. |
Σίγουρα το κείμενο δεν είναι μεσσιανικό με την κλασική έννοια. Και σίγουρα η ανάγνωση δεν δικαιολογεί την πεποίθηση ότι ο προσδοκώμενος δάσκαλος θα είναι “υπεράνθρωπος”. Πάντως θεωρώ πως αυτό το σημείο, αν και υπερβολικά γενικόλογο, μπορεί να χρεωθεί υπέρ του. |
Σενέκας, “Ηθική Επιστολή προς Λουκίλιο #11”
Αρχικά σκόπευα να τοποθετήσω αυτό το απόσπασμα στην επόμενη ανάρτηση για την Αρχαία Ρώμη, αλλά ο συγγραφέας επέλεξε να το βάλει εδώ, υποθέτω επειδή ο Σενέκας εδώ αναφέρεται σε συμβουλή του Επίκουρου. Διαβάζοντας το ηθικοπλαστικό αυτό κομμάτι, απορώ γιατί το συμπεριέλαβε.
| Iam clausulam epistula poscit. Accipe, et quidem utilem ac salutarem, quam te affigere animo volo: ‘aliquis vir bonus nobis diligendus est ac semper ante oculos habendus, ut sic tamquam illo spectante vivamus et omnia tamquam illo vidente faciamus’. Hoc, mi Lucili, Epicurus praecepit; custodem nobis et paedagogum dedit, nec immerito: magna pars peccatorum tollitur, si peccaturis testis assistit. Aliquem habeat animus quem vereatur, cuius auctoritate etiam secretum suum sanctius faciat. O felicem illum qui non praesens tantum sed etiam cogitatus emendat! O felicem qui sic aliquem vereri potest ut ad memoriam quoque eius se componat atque ordinet! Qui sic aliquem vereri potest cito erit verendus. Elige itaque Catonem; si hic tibi videtur nimis rigidus, elige remissioris animi virum Laelium. Elige eum cuius tibi placuit et vita et oratio et ipse animum ante se ferens vultus; illum tibi semper ostende vel custodem vel exemplum. Opus est, inquam, aliquo ad quem mores nostri se ipsi exigant: nisi ad regulam prava non corriges. Vale. | Αλλά πρέπει να κλείσω το γράμμα. Άκου και αποδέξου αυτό το χρήσιμο και καλό μήνυμα: “Προσκολλήσου σε κάποιον άνδρα υψηλού χαρακτήρα και κράτα τον πάντα μπροστά στα μάτια σου, ζώντας λες και σε βλέπει και καθορίζοντας τις πράξεις σου λες και σε παρατηρεί”. Αυτή είναι, αγαπητέ μου Λουκίλιε, η συμβουλή του Επίκουρου· συνετά μας έδωσε προστάτη και βοηθό. Μπορούμε να ξεφορτωθούμε τις περισσότερες αμαρτίες, αν έχουμε έναν μάρτυρα κοντά μας όταν υπάρχει πιθανότητα να σφάλουμε. Η ψυχή χρειάζεται κάποιον που να μπορεί να σέβεται -κάποιον του οποίου η εξουσία μπορεί να καθαγιάσει ακόμα και τον εσωτερικό βωμό της. Ευτυχής ο άνθρωπος που μπορεί να κάνει τους άλλους καλύτερους, όχι απλά με τη συντροφιά του, αλλά ακόμα και όταν είναι στις σκέψεις του! Και ευτυχής είναι εκείνου που μπορεί να τιμά έναν άνθρωπο τόσο, ώστε να ηρεμεί και να ρυθμίζεται όταν τον ανακαλεί! Κάποιος που μπορεί τόσο να τιμά έναν άλλο, σύντομα θα γίνει και ο ίδιος άξιος τιμής. Διάλεξε λοιπόν έναν Κάτωνα. Ή αν ο Κάτων σου φαίνεται πολύ αυστηρό υπόδειγμα, διάλεξε έναν Λαίλιο, ένα ευγενέστερο πνεύμα. Επέλεξε έναν δάσκαλο του οποίου η ζωή, οι συζητήσεις και το εκφραστικό του πρόσωπο να σε ικανοποιεί· φαντάσου πάντα πως είναι προστάτης σου ή το μοντέλο σου. Γιατί πράγματι χρειαζόμαστε κάποιον σύμφωνα με τον οποίο να ρυθμίζουμε το χαρακτήρα μας. Δεν μπορείς ποτέ να ισιάξεις κάτι στραβό χωρίς χάρακα. Να είσαι καλά. |
Σενέκας, Ηθική Επιστολή προς Λουκίλιο #11, 11,8-10
(μετάφραση βάση της αγγλικής του Richard Mott Gummere)
Δεν βλέπω κάτι πέρα από μια απλή, πρακτική συμβουλή περί ηθικών προτύπων και role-model που ισχύει άνετα μέχρι σήμερα. Ουσιαστικά και ο συγγραφέας το χρησιμοποιεί ως αφορμή για να πει ότι η λύση αυτή δεν πέτυχε επειδή κανείς δεν έβρισκε το κατάλληλο μοντέλο μέχρι να έρθει ο Ιησούς. Πάντως το χωρίο δεν είναι ούτε μεσσιανικό, ούτε προφητικό και ο Επίκουρος είμαι αρκετά σίγουρος πως θα έφριττε με αυτή τη χρήση της φιλοσοφίας του.
Συμπερασματικά, όπως ήδη ανέφερα, οι αναφορές στην αρχαιοελληνική γραμματεία είναι εξαιρετικά φτωχές δεδομένου του ενθουσιασμού με τον οποίο γράφει για αυτή ο Φιλιππίδης. Οι αναφορές του στην κινέζικη γραμματεία ήταν ομολογουμένως πολύ πιο πλούσιες. Ο ενθουσιασμός του για τους Αρχαίους Έλληνες μένει σχετικά αδικαιολόγητος με βάσει αυτά που παραθέτει.
Πάντως, για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, από τον Πλάτωνα και μετά αρχίζει να εμφανίζεται και πιο γλαφυρά η μονοθεϊστική σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα, με αποκορύφωμα τον Νεοπλατωνισμό κατά τον 3ο αι. μ.Χ., που είναι και ο λόγος που απορροφήθηκε τόσο έντονα από τη χριστιανική γραμματεία. Σε αντίθεση με τις παλιότερες φιλοσοφικές σχολές, ο Δημιουργός παύει να ταυτίζεται με κάποια θεότητα του αρχαιοελληνικού πανθέου και αρχίζει να αποκόπτεται ως προς την ταυτότητά της. Ουσιαστικά έχουμε μετεξέλιξη εννοιών που άρχισαν να κάνουν δειλά βήματα με τον Παρμενίδη (6ος αι. π.Χ.) και τον Ξενοφάνη (5ος αι. π.Χ.)
Το κατά πόσον βέβαια όλες αυτές οι εξελίξεις αποτελούν “θεία οικονομία” ανήκει στην ίδια κατηγορία με την “προτύπωση” (ήτοι είναι κυκλικό επιχείρημα εσωτερικής κατανάλωσης) καθώς είναι άκρως αμφίβολο πως ο αρχαιοελληνικός μονοθεϊσμός θα είχε την οποιαδήποτε ομοιότητα με το Χριστιανισμό, αν είχε τη δυνατότητα να εξελιχθεί ανεξάρτητα. Δεδομένου πως η ελεύθερη αρχαιοελληνική φιλοσοφία καταργήθηκε ουσιαστικά εν μία νυκτί με αυτοκρατορικά διατάγματα, προφανώς ό,τι και να πούμε θα είναι απλά εικασίες.
On the way to Ithaca 
Τα σχόλιά σας είναι ευπρόσδεκτα / Your comments are welcome