Εδώ και πολύ καιρό μου έρχονται πάσες για να κάνω ένα review του βιβλίου του Sam Harris, “Το Ηθικό Τοπίο”. Η ενασχόλησή μου με θέματα ηθικής και επιστημολογίας, όπως εμφανίζονται σε άρθρα του Benjamin Cain και του Joseph Hoffmann είχαν σαν αποτέλεσμα πολλοί να αναφερθούν σε αυτό το έργο του Harris, εν μέρει ως απόδειξη πως τελείωσε η βασιλεία της φιλοσοφίας και πως η επιστήμη θα καταλάβει και το αντικείμενο της Ηθικής, εν μέρει ως δείγμα πως η φιλοσοφία δεν έχει την αποκλειστικότητα στο πεδίο.
Αρχικά σκόπευα να κάνω μια ανάλυση του βιβλίου κεφάλαιο-κεφάλαιο, αλλά εν τέλει αυτό δεν είναι απαραίτητο. Τα μειονεκτήματα της προσέγγισης του Harris εμφανίζονται από τον πρόλογο και (προς τιμήν του) τα παραδέχεται όλα (λίγο αργά βέβαια, όταν σε έχει εξαπατήσει το εξώφυλλο). Επίσης έχω μεταφράσει και ένα δοκίμιο του Benjamin Cain για το βιβλίο, οπότε θέλω να αποφύγω την επανάληψη.
από τις Εκδόσεις Free Press τιμή στο ίντερνετ ~8-9€ δεν κυκλοφορεί στα Ελληνικά |
Κατ’αρχάς το βιβλίο είναι πολύ μικρό για ένα τόσο τεράστιο θέμα. Το κυρίως τμήμα είναι μόλις 119 σελίδες (99 αν αγνοήσουμε το κεφάλαιο 4, που κατ’εμέ είναι filler) ενώ οι υποσημειώσεις καταλαμβάνουν άλλες 43 σελίδες. Το υπόλοιπο βιβλίο (69 σελίδες) είναι εξώφυλλα, διαχωριστικές σελίδες, βιβλιογραφίες και ευρετήρια. Σε αυτό το μικρό χώρο ο Harris αναλαμβάνει να μας πείσει για την επιστήμη της ηθικής και να ανατρέψει μερικές χιλιετίες φιλοσοφικής σκέψης. Τα καταφέρνει; Ας πούμε πως εμένα δεν με έπεισε στο ελάχιστο. Αντίθετα μου έκανε τα νεύρα κρόσια και προσωπικά δεν προτίθεμαι να ασχοληθώ με άλλο βιβλίο του, αν δεν αναθεωρήσει με το “Moral Landscape Challenge”. |
Περιττό να πω πώς αν δεν έχετε διαβάσει το βιβλίο και δεν θέλετε να σας χαλάσω την αναγνωστική εμπειρία, μη συνεχίσετε να διαβάζετε.
Κατ’αρχάς, μια γενική παρατήρηση. Ο Sam Harris ξέρει να γράφει και γράφει αρκετά καλά. Επίσης ξέρει να γράφει αρκετά πειστικά, το οποίο δεν σημαίνει ακριβώς το ίδιο με το “γράφει λογικά ή ορθά επιχειρήματα”. Επίσης υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα. Αν αγοράσεις το βιβλίο με σκοπό να πας απ’ευθείας στο ψητό, έχασες. Το βιβλίο είναι “εκλαϊκευμένο”, το οποίο τη σήμερον ημέρα σημαίνει ότι είναι αρκετά φουρφουλιασμένο με άσχετα πράγματα, και με κατάλληλα περιθώρια και κενές σελίδες για να φτάσει περίπου τις 250.
Τα προβλήματα με το βιβλίο
Με το που πιάνουμε στα χέρια μας το βιβλίο, ο υπότιτλος μας λέει περήφανα: “Πώς η επιστήμη μπορεί να καθορίσει τις Ανθρώπινες Αξίες”. Με το που γυρνάμε στην πρώτη σελίδα της εισαγωγής μας λέει: “Θα επιχειρηματολογήσω πάντως πως τα ερωτήματα για τις αξίες -για το νόημα, την ηθική και το σκοπό της ζωής- είναι ερωτήσεις που έχουν να κάνουν την ευημερία (well-being) έλλογων όντων.” ΟΚ… Ωφελιμισμός (θα τον βρείτε και ως Utilitarianism). Ρε, Sam, ξενέρωσα. Είπα κι εγώ πως θα πρωτοτυπήσεις. Τουλάχιστον μου το έγραψες νωρίς-νωρίς.
Μπορεί να αστεΐζομαι, αλλά το θέμα δεν είναι της πλάκας. Ο Ωφελισμισμός είναι παλιό ηθικό σύστημα και έχει τους θιασώτες του και τους επικριτές του. Αλλά όλα αυτά μπαίνουν στην άκρη καθώς ο Sam Harris αποφάσισε ότι αυτό είναι το ορθό ηθικό σύστημα και πάνω σε αυτό θα οικοδομήσει το βιβλίο του (γιατί; γιατί έτσι!) Φυσικά αυτό σημαίνει πως κληρονομεί και όλα τα ελαττώματα του Ωφελιμισμού, καθώς και την φιλοσοφική καταγωγή του.
Επίσης ο συγγραφέας δεν θα μας κάνει τη χάρη να ορίσει την “ευημερία”. Γιατί είναι σαν την υγεία. Όλοι ξέρουμε πότε είμαστε υγιείς, αλλά δεν μπορούμε να το ορίσουμε αντικειμενικά. Βέβαια, εγώ προβληματίζομαι γιατί όταν πας να μου μπλέξεις την Επιστήμη με την Ηθική περιμένω κάποιο είδος… ξέρω’γώ… αντικειμενικής ακρίβειας. Άμα είναι να το πάμε διαισθητικά, κάπου κολλάει το πράμα. Επίσης δεν είμαι καν σίγουρος ότι το παράδειγμα είναι καίριο. Άμα σε βάλει ο γιατρός κάτω και σε ταράξει στις εξετάσεις, θα σου πει με τεράστιο ποσοστό ακρίβειας αν είσαι υγιής. Τέλος πάντων, ας το χωνέψουμε κι αυτό. Ούτε ορισμό όρων θα έχουμε. Αντί ορισμού ο συγγραφέας θα μας δώσει δύο χοντροκομμένα παραδείγματα “καλής” και “κακής” ζωής.
Λίγο παρακάτω, αφού πει πως η ευημερία έχει σχέση με τις συνθήκες του περιβάλλοντος και τις νοητικές διεργασίες, μας λέει: “σαφώς αυτή η συνειδητοποίηση θα μας βοηθήσει να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής των ανθρώπων”. Ναι, αυτό το ήξερα και από πριν, αλλά η Ηθική είναι πολύ ευρύτερο θέμα από την ποιότητα ζωής (και τα δυσκολότερα ηθικά προβλήματα συνήθως έχουν να κάνουν με τη θυσία της ποιότητας ζωής μιας μειοψηφίας για το καλό της πλειοψηφίας). Πάμε παρακάτω.
Λίγο μετά μας πετάει ένα: “δεν προτείνω ότι θα μπορούμε σίγουρα να επιλύσουμε κάθε ηθικό πρόβλημα με την επιστήμη”. Άρα θα χρειαστούμε και… φιλοσοφική ηθική πέρα από την επιστημονική ηθική; Σάμπως και αποδυναμώνεις τη θέση σου.
Και λίγο αργότερα: “Στόχος μου είναι να σας πείσω πως η ανθρώπινη γνώση και οι ανθρώπινες αξίες δεν μπορούν να μείνουν χώρια. Ο κόσμος των μετρήσεων και ο κόσμος του νοήματος πρέπει να συμβιβαστούν μεταξύ τους.” Εδώ θα σταματήσω λίγο γιατί θεωρώ πως ο Harris στήνει αχυράνθρωπο ή κάτι παρεμφερές γιατί δεν προσπαθεί να καταρρίψει κάτι. Μάλλον λέει κάτι εξωφρενικό ως νόρμα για να περάσει την άποψή του ως πρωτοποριακή. Θα είμαι εγώ υπερβολικός τώρα: ΠΟΤΕ στην ιστορία της ανθρωπότητας η γνώση και οι αξίες δεν βρίσκονταν σε σύγκρουση. Ακόμα και στην πλέον δεισιδαίμονα φυλή, η δεισιδαιμονία ήταν ακριβώς τρόπος απόκτησης δεδομένων ή αλλαγής των υπαρχόντων δεδομένων. Ατελέσφορος τρόπος, σίγουρα, αλλά δεν οφειλόταν στο ότι επιστήμη και ηθική ήταν μαλωμένες ως ζήτημα αρχής.
Στη σελίδα 13 αρχίζουμε να πιάνουμε επιτέλους ψαχνό. Ο συγγραφέας κάνει μια αναφορά στον Hume και στο πρόβλημα is/ought (=είναι/θα έπρεπε), φευγαλέα στο κείμενο, αλλά στην υποσημείωση βρίσκουμε το ψαχνό. Για όποιον δεν γνωρίζει, το πρόβλημα is/ought είναι ένα θεμελιώδες πρόβλημα στην ηθική το οποίο λέει απλά πως καμία περιγραφή του κόσμου δεν μπορεί να καθορίσει απόλυτα το πώς θα έπρεπε να ενεργήσουμε. Το πρόβλημα αυτό είναι βασικό για όποιον θέλει να στήσει αντικειμενικό σύστημα ηθικής και ο Harris δεν διαφέρει ως προς αυτό.
Βέβαια, αν περιμένετε κάποια μεγαλειώδη κατάρριψη του Hume, χάσατε. Το μόνο που μας προσφέρει ο Harris είναι την αγανάκτηση του Daniel Dennett που εκνευρισμένος γράφει σε βιβλίο του:
Αν ένα “θα έπρεπε” δεν μπορεί να παραχθεί από ένα “είναι”, τότε από τί μπορεί να παραχθεί; […] Η ηθική πρέπει κάπως να βασίζεται σε μια εκτίμηση της ανθρώπινης φύσης -σε κάποια έννοια του τι είναι ή τι θα μπορούσε να είναι ή τι θα ήθελε να έχει ή τι θα ήθελε να είναι ένας άνθρωπος. Αν αυτό είναι φυσιοκρατία, τότε η φυσιοκρατία δεν είναι λογική πλάνη.
Με θλίβει να βλέπω τον Dennett να χτυπιέται ως άλλος Sherlock Holmes με λογική του τύπου, αφού έχω εξαντλήσει όλες τις εναλλακτικές, η λύση πρέπει να είναι η αδύνατη. Ουσιαστικά τον βλέπω να λέει: “Θέλω να υπάρχει ηθική, δεν υπάρχει υπερφυσικό, άρα πόθεν η ηθική”. Φυσικά ξέρει, όπως και ο Harris, που έχει πτυχίο φιλοσοφίας παρεμπιπτόντως, πως σαφή απάντηση έχουν δώσει οι ηθικοί μηδενιστές. Ηθική γιοκ! Ούτε υπερφυσικό, ούτε φυσιοκρατία. Αν βέβαια δεν σου αρέσει η απάντηση αυτό είναι πρόβλημα, αλλά δικό σου, όχι της απάντησης. (Εννοείται βέβαια πως ο ηθικός μηδενισμός σημαίνει πως η ηθική δεν έχει ουσιαστική οντότητα, όχι ότι δεν μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε για να ορίσουμε τις διαπροσωπικές σχέσεις και τη ζωή μας).
Σε αυτό το σημείο θα πω ευθαρσώς πως το βιβλίο δεν πρόκειται να αναπτύξει το θέμα του τίτλου του. Θεωρητικά θα μπορούσαμε να σταματήσουμε το διάβασμα σε αυτό το σημείο και να το επιστρέψουμε πάραυτα στο βιβλιοπωλείο. Το βιβλίο δεν πρόκειται να μας πει πως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την επιστημονική μέθοδο για να καθορίσουμε την ανθρώπινη ηθική. Αυτό και μόνο εκνεύρισε πάρα πολύ κόσμο, όπως θα δείτε και με μια απλή ανάγνωση διαφόρων κριτικών στο ίντερνετ.
Σοβαρότατο πρόβλημα είναι ότι ούτε θα μας αναπτύξει πώς να χρησιμοποιήσουμε την επιστήμη για να λάβουμε ορθότερες ηθικές αποφάσεις, έστω και με βάση μια ωφελιμιστική ηθική. Αυτό που θα διαβάσουμε είναι πως η επιστήμη είναι ο καλύτερος τρόπος για να εφαρμόσουμε σωστά μια κοινωνική μηχανική βασισμένη στην έωλη έννοια της ευημερίας.
Επιγραμματικά θα σημειώσω κάποια σημεία του βιβλίου που μου έκαναν απίστευτα κακή εντύπωση:
- Is/Ought
Το ανέφερα ήδη, αλλά είναι πολύ σημαντικό για να μην ξαναφερθεί: ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΣ να παρακάμψεις το πρόβλημα του Hume (είναι/θα έπρεπε) με δυο υποτιμητικές προτασούλες και μια υποσημείωση. Το πρόβλημα αυτό είναι θέμα για ολόκληρο βιβλίο! Θα τραβήξω τις κοτσίδες μου, θα ξεσκίσω τα προικιά μου! Αν δεν λύσεις αυτό το ζήτημα, δεν συνεχίζεις να γράφεις ένα βιβλίο σαν του Harris. - Το πρόβλημα του βαγονέτου
Ευτυχώς ο Harris κάνει μία μνεία σε αυτό το κλασσικότατο πρόβλημα ηθικής στη σελ.65, αλλά χωρίς να αναφέρει πώς η θεωρία του προτίθεται να το προσεγγίσει. Αντ’αυτού το χρησιμοποιεί για να αναφερθεί πως κάποια ηθικά ερωτήματα ενεργοποιούν τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου.
Αυτό θα ήταν και ένα καλό σημείο για να αναφερθεί στον εμοτιβισμό, αλλά φοβάται μήπως το αναγνωστικό κοινό του βαρεθεί (σελ.131) hint: βαρέθηκα ήδη με τις άπειρες αναφορές σε μαγνητικές και αξονικές τομογραφίες, Sam. Μια αναφορά σε μια τόσο σημαντική ηθική θεωρία σε ένα βιβλίο ηθικής μάλλον επιβεβλημένη θα την θεωρούσα, παρά πηγή ανίας. - Άμβλωση
Αν και ο Harris κάνει επανειλημμένες αναφορές στο βιασμό (με προφανή την ηθική του καταδίκη), η άμβλωση δέχεται ελάχιστες αναφορές ως παράδειγμα προβλήματος όπου και οι υπέρ και οι κατά θεωρούν πως έχουν το δίκιο με το μέρος τους. Η δική του άποψη για το ζήτημα παραδόξως απουσιάζει. - Ηθικός Σχετικισμός:
Το πρόβλημα εδώ είναι το ίδιο που έχει αναφερθεί ήδη. Όχι μόνο το θέμα του σχετικισμού (σελ.47) παρακάμπτεται με μια επίκληση της προαναφερθείσας επιλογής του Ωφελιμισμού από τον συγγραφέα, ο Harris εμπλέκει και την προσωπική του διαίσθηση (σε ένα βιβλίο περί “επιστήμης”). Τεράστιο φάουλ. - Κοινωνία/Άτομο:
Το μοτίβο αυτό βρίσκεται διασπαρμένο σε όλο το βιβλίο, οπότε δεν μπορώ εύκολα να σας παραπέμψω σε συγκεκριμένες σελίδες, αλλά η θεωρία του Harris βρίσκει εφαρμογή ευκολότερα σε κοινωνικό επίπεδο. Το “Moral Lanscape” είναι βιβλίο social engineering, όχι εγχειρίδιο ηθικής για το άτομο. Γενικώς ο Harris είναι αρκετά πεπεισμένος ότι μια ευημερούσα κοινωνία συνεπάγεται ευημερία για τα μέλη της, το οποίο από μόνο του σηκώνει μεγάλη συζήτηση, πόσο μάλλον όταν λαμβάνεται ως δεδομένο. - Κεφάλαιο 4. Θρησκεία
Το περιεχόμενο του κεφαλαίου είναι μια αναμάσηση όσων έχουν γραφεί από τους άθεους συγγραφείς την τελευταία δεκαετία. Καθαρό filler για αύξηση του αριθμού σελίδων.
Παραδόξως, το βιβλίο αυτό θα μπορούσε με κατάλληλες αλλαγές να είχε γραφτεί με κεντρικό θέμα αυτό που στην πράξη πραγματεύεται: Πώς οι άνθρωποι κάνουμε ηθικές κρίσεις και πώς μπορεί η επιστήμη να μας βοηθήσει να κάνουμε τις καλύτερες επιλογές ώστε να βελτιώσουμε τη ζωή μας.
Αλλά ο Harris δεν θέλησε να γράψει αυτό το βιβλίο. Ίσως επειδή άλλοι έχουν γράψει για το ίδιο θέμα, αλλά καλύτερα. Οπότε μας παρέδωσε ένα βιβλίο το οποίο υπάρχει μια καλή πιθανότητα να το πάρει πίσω με το “Moral Landscape Challenge”. Οψόμεθα.
Μια κριτική για το βιβλίο θα βρείτε και στο ιστολόγιο του Benjamin Cain (εδώ μεταφρασμένο από μένα -θα αναρτηθεί μεθαύριο), αλλά μια γενική αναζήτηση “Moral Lanscape Criticism” θα σας βγάλει πολλά επικριτικά άρθρα που κινούνται λίγο-πολύ στους ίδιους άξονες.
Τα προβλήματα με το κοινό
Και τώρα θα περάσω σε ένα ζήτημα το οποίο με στεναχωρεί ιδιαίτερα. Το γεγονός ότι ένα βιβλίο με τόσα σοβαρά μειονεκτήματα έγινε αποδεκτό μετά βαΐων και κλάδων από την ευρύτερη αθεϊστική κοινότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακόμα και στην ελληνική αθεϊστική κοινότητα, βλέπω συχνότατες αναφορές στο βιβλίο και ιδίως σε μορφή βίντεο, όπου τα σφάλματα ενός κειμένου είναι πιο εύκολο να παραβλεφθούν.
Θεωρώ πως τα σχόλια που έκανα για το βιβλίο είναι εμφανή σε οποιονδήποτε έχει στοιχειώδη φιλοσοφική παιδεία. Δεν είναι κρυμμένα. Οπότε γιατί αυτή η υποδοχή για το συγκεκριμένο βιβλίο; Θα τολμήσω να κάνω μια υπόθεση εργασίας:
Η αθεϊστική κοινότητα ψοφάει να διαχωρίσει την ηθική από τη θρησκεία και να δώσει στους άθεους έναν ανεξάρτητο ηθικό κώδικα. Ως εδώ καλά. Υλικό για το ζήτημα υπάρχει πολύ, αλλά προέρχεται κυρίως από φιλοσόφους και -καλώς ή κακώς- η φιλοσοφία είναι ένα από τα αντικείμενα που έχει δεχθεί πυρά τα τελευταία χρόνια ως “πολύ παρόμοιο με τη θεολογία”.
Το ζήτημα του επιστημονισμού στην αθεϊστική κοινότητα είναι θέμα ολόκληρου άρθρου, αλλά θα ριψοκινδυνεύσω να ισχυριστώ πως σε μεγάλο ποσοστό η γρήγορη αποδοχή του “Moral Lanscape” οφείλεται μόνο και μόνο στο ότι ο συγγραφέας υπόσχεται να συνδυάσει βουνό και θάλασσα· επιστήμη και ηθική.
Επιπλέον, πολύ φοβάμαι πως έπαιξε ρόλο και το όνομα του Sam Harris, δηλαδή πέσαμε στη γνωστή λούμπα “Ο Harris είναι γνωστός, άρα έχει δίκιο”. Δεν μπορώ να ερμηνεύσω διαφορετικά το πώς εξηγείται στο ότι ο κόσμος προωθεί ακόμη αυτό το έργο, όταν τα επιχειρήματά του δεν στέκουν. Η άλλη εξήγηση είναι ότι το προωθούν χωρίς να το έχουν διαβάσει/ακούσει, μόνο και μόνο επειδή είναι του Harris ή/και επειδή υπόσχεται λύση σε ένα σημαντικό ζήτημα.
Όλες οι εναλλακτικές προσωπικά με θλίβουν. Θα ήθελα να μην ίσχυαν, αλλά δεν μπορώ να αρνηθώ ότι στο άλφα ή το βήτα ποσοστό όλες ισχύουν.
Και ποιο είναι το δια ταύτα;
Εν ολίγοις…
…αυτό που θα ήθελε να αποδείξει ο συγγραφέας στο βιβλίο του είναι φιλοσοφικά έωλο, ενώ αυτό που τελικά αναπτύσσει είναι τετριμμένο. Σε άλλη περίπτωση θα είχε γράψει ένα εξαιρετικό βιβλίο εκλαϊκευμένου Ωφελιμισμού. Τώρα… κλάφ’τα, Χαράλαμπε.
Γενικότερα δεν νομίζω ότι το βιβλίο του Harris δεν εχει λάβει κριτική από άθεους. Αντιθέτως. Παρόλαυτα, δεν θα συμφωνήσω ότι προωθει τον επιστημονισμό ο Harris όσον αφορά το take του για την ηθική. Νομιζω ότι οι περισσότεροι, όπως κ εγω, βλέπουμε την άποψή του ως μια εξελισσομενη άποψη για αυτο ακριβως που είπες στο τελος…μια προσπάθεια κυρίως του πώς οι άνθρωποι κάνουμε ηθικές κρίσεις και πώς μπορεί η επιστήμη να μας βοηθήσει να κάνουμε τις καλύτερες επιλογές ώστε να βελτιώσουμε τη ζωή μας. Αλλα επίσης κ για το πως θα μπορούσαμε με βαση την επιστήμη κ τον ωφελιμισμο να βελτιωθούμε. Συμφωνω ότι ο ωφελιμισμός ειναι λιγο αυθαίρετο ως αρχικη υπόθεση αποδοχής. Αλλα γενικοτερα οι άνθρωποι ειναι πρακτικά όντα. Δεν θα υπαρξει ποτε απολυτο συστημα ηθικης. Κ οι φιλόσοφοι το μονο που κανουν ειναι να απορρίπτουν ότι κινείται. Αν το βλέπαμε από μια άλλη μερια το ζήτημα. Αν παραδεχόμασταν ότι δεν υπάρχει απολυτη ηθική…..είναι δυνατη η κατασκευη ενός ωφέλιμου συστηματος ηθικής. Οσο γελοίο κ αυθαίρετο κ αν ακουγεται το παραδειγμα με το τι καθιστα κάποιον υγιή κ τι όχι…..δεν πάυει να ισχύει…..έτσι ειναι πρακτικά.
Γεια σου, Δημήτρη κι ευχαριστώ για το σχόλιο. Να σου πω:
Εγώ περιμένω διακαώς να δω τι θα γίνει με το Challenge. Οσμίζομαι υπαναχώρηση, προσωπικά.
Κι ένα τελευταίο. Το κακό με την ηθική είναι ότι είναι και λίγο “κρύψου και κουκούλωσε”. Αν βγει παραέξω πως η ηθική αυτή καθεαυτή δεν υπάρχει και πως την φτιάχνουμε εμείς όπως μας βολεύει, χάνει τη δύναμή της (είναι ένας από τους λόγους που η ουρανοκατέβατη ηθική βόλεψε για τόσο μεγάλο διάστημα την ανθρωπότητα). Ένα καλό παράδειγμα είναι η “πολιτική ορθότητα” που από αναπτυσσόμενο ηθικό υποσύστημα τη δεκαετία του ’70, τώρα έχει γίνει περίγελος.
Σε ευχαριστώ θερμά για την ανάλυση! Έτσι δεν χρειάζεται να το διαβάσω (disclaimer: φατσούλα, γελάκια, πλάκα κάνω). Πάντως πολύ θα με εξέπλησσε αν οποιοσδήποτε είχε καταφέρει να το λύσει το θέμα έστω και σε 1000 σελίδες.
Εγώ προσωπικά, όπως ξέρεις, κολλάω στον ηθικό σχετικισμό, και δεν το πηγαίνω παρακάτω, γιατί θεωρώ ότι από εκεί και μετά απλώς προσπαθούμε ντε και σώνει να βρούμε τρόπο να “αντικιμενικοποιήσουμε” την ηθική τραβώντας διάφορα επιχειρήματα από τα μαλλιά. Προτιμώ να παραδεχτώ ότι είναι σχετική. Καταλαβαίνω αυτούς που προσπαθούν παρ’ όλ’ αυτά να πεισθούν (και να πείσουν άλλους) ότι μπορεί να υπάρξει αντικειμενική ηθική – προκαλεί μεγάλη αγωνία η συνειδητοποίηση ότι δεν υπάρχει (σχεδόν τόσο μεγάλη όσο και η συνειδητοποίηση ότι δεν υπάρχει ψυχή, μετά θάνατον ζωή, θεός και τα ρέστα). Αλλά θεωρώ ανάξιο ενός σκεπτικιστή να κάνει λεκτικές (ούτε καν διανοητικές) ακροβασίες προκειμένου να εφησυχάσει το άγχος του επ’ αυτού.
Και λίγη επιμέλεια κειμένου:
Όλοι ξέρουμε όταν είμαστε υγιής =>
Όλοι ξέρουμε
ότανπότε είμαστε υγιείςΚαλημέρα!
Αυτό το “ότανπότε” θέλει να πει “πότε” (μα έπρεπε να μπορώ να επεξεργαστώ το σχόλιο… ουφ).
Γεια σου Μελάνη,
ναι δυστυχώς η WordPress δεν έχει τη δυνατότητα αυτή. Έχω δει κάποια συστήματα σχολιασμού που επιτρέπουν edit για μερικά λεπτά μετά τη δημοσίευση, αλλά το τζαμπέ δεν έχει τέτοιες ανέσεις.
Είναι γεγονός πως κι εμένα με στεναχώρησε ο Harris σε αυτό. Βέβαια, να πω την αμαρτία μου, το “End of Faith” δεν το διάβασα και το πρώτο που διάβασα πραγματικά ήταν το “Lying”, όπου υπήρχαν κάποια προειδοποιητικά σημάδια για το βιβλίο αυτό. Τι να κάνουμε; Ίσως τα πάρει και πίσω με το Moral Landscape Challenge. Ποτέ δεν ξέρεις. Refund, βέβαια, σιγά να μη δώσει 😛
Γειά σου Evan,
Συγγνώμη που αφήνω σχόλιο τόσο αργά. Πριν δυο περίπου χρόνια διάβασα το βιβλίο αυτό του Harris, και γενικά συμφωνώ μαζί σου.
Σχετικά με αυτά που είπαν και ο Δημήτρης και η Αόρατη Μελάνη, θα ήθελα να σημειώσω πως ο ηθικός σχετικισμός δεν υπερασπίζεται προφανώς ευκολύτερα από την “απόλυτη” ηθική. Το μεγάλο ζήτημα, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι το αν ο ηθικός μηδενισμός είναι σωστός ή όχι. Γιατί να πιστεύουμε ότι υπάρχουν καλό και κακό, και ας μην είναι “απόλυτα”;
Τα πρώτα δυο κεφάλαια του “Ethics: Inventing Right and Wrong”, του Mackie τα θεωρώ πολύ καλά σ’αυτό το θέμα. Δεν θυμάμαι, μπορεί και ο Evan να ανάρτησε μια μετάφραση κατι αποσπασμάτων.
Είχαμε παρουσιάσει εδώ το “επιχείρημα της παραδοξότητας” του Mackie, το κεφάλαιο 9 του εν λόγω βιβλίου. Θα ήθελα να το μεταφράσω ολόκληρο, αλλά είναι αρκετά πρόσφατο και καλύπτεται από copyright (ο Mackie πέθανε το 1981). Πάντως το βιβλίο κυκλοφορεί στα Ελληνικά.
Για να είμαι ειλικρινής, με τα τρέχοντα δεδομένα και με όσα έχω διαβάσει, θεωρώ πως η ορθή θέαση της ηθικής για τον άνθρωπο στέκει σε έναν συγκερασμό εμοτιβισμού και Error Theory. Η αναζήτηση “αντικειμενικότητας” στην ηθική είναι σχεδόν σίγουρα χίμαιρα.
Το ερώτημα είναι αν μπορούμε να στήσουμε κάτι, έστω και υποκειμενικό, στα ερείπια της κλασσικής ηθικής και αν και κατά πόσο ο ηθικός φαταλισμός πλέον είναι βιώσιμη στάση ζωής (προσωπική γνώμη: μάλλον όχι).
Το ζήτημα όμως δεν είναι αντικεινικότητα/υποκειμενικότητα, αν αποδεχόμαστε το επιχείρημα της παραδοξότητας του Mackie. Δηλαδή, αν με το “υποκειμενικό” δεν εννούμε απλώς κάτι που έχει σχέση με τις επιθυμίες ή προτιμήσεις ή κάτι τέτοιο, το επιχείρημα του Mackie ακόμα ισχύει. “Είναι κακό εγώ να σκοτώσω ανθρώπους (εσύ όμως όχι)” ή “Για μένα είναι κακό να σκοτώνονται άνθρωποι (μα όχι για σένα)” – αν με αυτά δεν εκφράζονται απλώς προτιμήσεις και διαφορές μεταξύ προτιμήσεων, το “κακό” ακόμα είναι “παράδοξο” (και εγώ θα έλεγα πιο παράδοξο, τουλάχιστον στην δεύτερη φράση, από το “αντικειμενικό” “κακό”).
Κατά την γνώμη σου, είναι το ερώτημα αν μπορούμε ως άτομα να βρούμε κατι από το οποίο να αντικαταστηθεί η ηθική, ή ως κοινωνία;