[BC] Η Σύγκρουση των Αθέων

Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο που σχετίζεται με τα ζητήματα γύρω από την ίδρυση της “Αθεΐας+” και της παρακμής της, ενώ παρόμοια κριτική είχε αναπτύξει πριν από τρία χρόνια ο Luke Muehlhauser σε άρθρο του περί αθεϊστικού φυλετισμού (χρωματισμένο πάντα με την κοσμοθεωρία του Ben).

Clash of the Atheists 10.06.2013 © Benjamin Cain

Ευρετήριο κειμένων του Benjamin Cain

Η λέξη “αθεΐα” ήταν αρχικά σαν το “βάρβαρος”, το ισπανικό “γκρίνγκο” ή το ιαπωνικό “γκαϊτζίν” ή άλλες παρόμοιες ταμπέλες για τους ξένους. Η “αθεΐα” οριζόταν αρνητικά από ορισμένα θρήσκα άτομα για να ορίσουν άτομα που δεν ανήκαν στην ίδια θρησκεία. Οπότε οι πρώιμοι Χριστιανοί αποκαλούνταν άθεοι από τους Ρωμαίους και έπειτα οι Χριστιανοί αποκάλεσαν άπιστους τους παγανιστές. Όπως έχει πει ο γνωστός Νέος Άθεος Richard Dawkins, η “αθεΐα” είναι ένας παράδοξος όρος αφού δεν υπάρχουν και πολλές άλλες λέξεις σε κυκλοφορία για να δηλώσουν την μη υπαγωγή σε μια ομάδα, όπως “αξωτικιστές”, δηλαδή άτομα που δεν πιστεύουν στα ξωτικά, ή “αφιλελεύθεροι”, δηλαδή άτομα που δεν είναι φιλελεύθερα. Προφανώς επειδή η “αθεΐα” ήταν αρχικά μια υποτιμητική ταμπέλα που σήμαινε μια ασύμμετρη αντίθεση σε έναν συγκεκριμένο ισχυρό θεσμό που υπήρχε σε όλες τις κοινωνίες. Δεν υπάρχει σοβαρός θεσμός που να θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη των ξωτικών και, παρόλο που υπάρχουν αντίπαλοι του φιλελευθερισμού, όπως οι συντηρητικοί, η αντίθεσή τους δεν είναι ασύμμετρη, μιας και ο συντηρητισμός είναι εξίσου ισχυρή ιδεολογία. Μετά τις σύγχρονες επαναστάσεις στην Ευρώπη όμως, οι αντίπαλοι της θρησκείας εν γένει κατέκτησαν πολιτισμική καταξίωση και η “αθεΐα” έχασε τους αρνητικούς συνειρμούς που έφερε μαζί της. Μόνο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις τον τελευταίο αιώνα, όπως κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, όταν οι Αμερικανοί αναφέρονταν στους κομμουνιστές ως “άθεους”, θεωρήθηκε πως η έλλειψη πίστης σε κάποια θεότητα ήταν αυτόματα κακή. Ο συνήθης ορισμός είναι ουδέτερος ως προς τις αξίες και ενώ ένας ξένος στην Ιαπωνία δεν θα αποκαλούσε τον εαυτό του περήφανα γκαϊτζίν, οι άθεοι έχουν υιοθετήσει και οικειοποιήσει την υποτιμητική τους ταμπέλα. Αλλά η σύγχυση παραμένει επειδή η “αθεΐα” δεν ταυτίζεται με κάτι που το άτομο όντως πιστεύει· η ταμπέλα σημαίνει απλά την έλλειψη πίστης σε θεούς ή στο υπερφυσικό.

Αν ρωτήσουμε ποια είναι η θετική ιδεολογία των άθεων, βρίσκουμε πως υπάρχουν ενδιαφέρουσες διακρίσεις μεταξύ των αθεϊστικών υπο-ομάδων. Πρώτα υπάρχει η παράδοση του σκεπτικισμού που πηγαίνει πίσω μέχρι τον Βολταίρο, τον David Hume και ακόμη και στους Αρχαίους Έλληνες, αλλά η οποία τώρα τροφοδοτείται περισσότερο από την κουλτούρα των χάκερ, τον ελευθεριακό χώρο και το ίντερνετ. Οι Άθεοι όπως ο Michael Shermer, ο Penn Jillette και τα αστέρια του YouTube The Amazing Atheist και ο Thunderf00t είναι επιφανειακά άθεοι. Ουσιαστικά είναι “καταρρίπτες” (debunkers) σε όλα τα μέτωπα και αντιτίθενται με ζήλο σε κάθε ψήγμα παραλογισμού, αφού φοβούνται τη νοοτροπία του όχλου. Προσυπογράφουν το σύγχρονο ιδεώδες της κριτικής σκέψης· κερδίζουν την ελευθερία τους χρησιμοποιώντας τη λογική τους ως άμυνα ενάντια σε απόπειρες χειραγώγησης με ψευδή ρητορική και τακτικές πίεσης. Για τον σύγχρονο κριτικό στοχαστή η ελευθερία είναι αυτονομία, η ικανότητα να επιλέγει πώς θα δράσει ασκώντας έλεγχο στα περιεχόμενα του νου του. Η συνείδηση, η λογική και η πραγματιστική επιλογή των εννοιών ώστε να αντιστοιχίζονται στον πραγματικό κόσμο είναι τα εργαλεία με τα οποία πλάθει κανείς στον ανεξάρτητο εαυτό του. Έτσι η λογική απελευθερώνει από τα ένστικτα και τις φυσικές δυνάμεις που σε καθιστούν απλό ζώο. Ο ηθικός σκοπός του σκεπτικιστή, λοιπόν, είναι να αμφιβάλλει τα πάντα μέχρι να είναι σίγουρος πως στηρίζονται καλά από αποδείξεις και λογική. Αυτή η ηθική υποχρέωση του σκεπτικισμού απορρέει από τον κλασσικό φιλελεύθερο σύνδεσμο μεταξύ ελευθερίας και λογικής, ο οποίος δημιουργήθηκε κατά τον Διαφωτισμό από τους πρώιμους σύγχρονους ουμανιστές.

Υπάρχει όμως κι άλλη μια έκφανση του σκεπτικισμού, η τεχνολογική. Άλλωστε το ίντερνετ είναι δώρο σε όποιον θεωρεί χρέος του να ελέγχει ξανά και ξανά τα δεδομένα, να μαθαίνει περί παντός επιστητού, να κάνει όσο το δυνατόν λιγότερο λάθος, δεδομένου πως το ίντερνετ έχει διαθέσιμες όλες τις πληροφορίες του κόσμου με το πάτημα ενός κουμπιού. Αν ένας τσαρλατάνος ενοχλήσει έναν σκεπτικιστή στη γωνιά του δρόμου, ο σκεπτικιστής μπορεί να βγάλει τον φορητό του υπολογιστή, να αναζητήσει το όνομα του τσαρλατάνου και να συζητήσει σε ένα τσατ ρουμ, ανταλλάσσοντας αμφιβολίες και πληροφορίες. Ο φιλελεύθερος θέλει ελευθερία της πληροφορίας και αυτό υποτίθεται πως επιτυγχάνει το ίντερνετ. Φυσικά το ίντερνετ μπορεί να διασπείρει και ανοησίες και δημαγωγίες το ίδιο εύκολα με το φως της λογικής, αλλά οι σκεπτικιστές επιλέγουν να χρησιμοποιούν αυτό το όπλο για να ελέγχουν όλους τους ισχυρισμούς και όλους τους θεσμούς. Στην άκρη μπαίνουν όχι μόνο οι αρχαίες θρησκείες, αλλά και οι θεωρίες συνωμοσίας, οι παραφυσικοί ισχυρισμοί, οι φυλετικές δεισιδαιμονίες, οι αστικοί θρύλοι και ακόμα και τα κατασκευάσματα της πολιτικής ορθότητας.

Αυτός ο τελευταίος φραγμός στην αυτοδιάθεση, η πολιτική επιβολή κωδίκων συμπεριφοράς θέτει τον σκεπτικιστή άθεο απέναντι από αυτόν που αποκαλώ μεταμοντέρνο φιλελεύθερο ουμανιστή. Σύμφωνα με αυτό το είδος αθέου, ο ρασιοναλισμός του σκεπτικιστή είναι μάλλον ρετρό, αφού οι επιστήμονες από τον Δαρβίνο μέχρι τον Αϊνστάιν και τον Χάιζενμπεργκ μέχρι τον μαθηματικό Κουρτ Γκέντελ έδειξαν πως το όνειρο της τέλειας λογικής είναι άπιαστο. Άλλωστε, είμαστε ζώα και ο σύγχρονος μύθος της υπέρβασης των φυσικών δυνάμεων είναι αντίστοιχος της αρχαίας θρησκευτικής αλαζονείας. Έχουμε μπει στη μεταμοντέρνα περίοδο όπου ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετώπισει τον ηθικό σχετικισμό, την ιστορικότητα και τον αξιακό φόρτο του ό,τι λέμε. Ενώ ο φιλελευθερισμός κοιτάζει πίσω στον πρώιμο σύγχρονο φιλελευθερισμό, ο μεταμοντέρνος ελευθερισμός είναι ένα παιχνίδι όπου ο φιλελεύθερος χρησιμοποιεί την παλιομοδίτικη ρητορική, αλλά χωρίς να μπορεί να αφιερωθεί θρησκευτικό στη σύγχρονη πίστη της κοινωνικής προόδου μέσω του κόπου του ατόμου που έχει απελευθερωθεί από τη γνώση.

Οι φεμινιστές άθεοι ακούστηκαν δυνατά στο νέο αθεϊστικό κίνημα, προτείνοντας αυτό που ονομάζουν “Αθεΐα+”, δηλαδή αθεΐα συν γενικό σκεπτικισμό και φιλελευθερισμό. Το κέντρο αυτής της υποκουλτούρας είναι η μπλογκόσφαιρα και συμπεριλαμβάνει τα Freethought Blogs. Ο Thunderf00t παλιά έγραφε εκεί, αλλά εκδιώχθηκε επειδή αντιτάχθηκε στις φεμινιστικές διαμαρτυρίες για σεξουαλική παρενόχληση στα αθεϊστικά συνέδρια. Ο Thunderf00t, στα βίντεό του στο YouTube (συμπεριλαμβανομένου του βίντεο σε πολλά μέρη “Γιατί ο ‘Φεμινισμός’ δηλητηριάζει την Αθεΐα”, ψέγει τους μεταμοντέρνους φιλελεύθερους άθεους για την πολιτική ορθότητά τους, υποστηρίζοντας πως αυτή η μορφή ομαδικού κατιδεασμού (groupthink) είναι αντίστοιχη του θρησκευτικού δογματισμού. Σύμφωνα με τον Thunderf00t περισσότεροι άθεοι συμφωνούν με τον ίδιο παρά με τους μεταμοντέρνους, μιας και οι πολιτικά ανορθοί άθεοι στο YouTube έχουν μεγαλύτερο ρεύμα από τους ελιτιστές στην μπλογκόσφαιρα. Εν τω μεταξύ οι μεταμοντέρνοι φιλελεύθεροι ουμανιστές κατηγορούν το YouTube ως οχετό για μισογύνηδες, ρατσιστές και λοιπούς τρωγλοδύτες και αυτοί οι ουμανιστές θεωρούν πως οι άθεοι είναι υποχρεωμένοι βάσει των αρχών της κριτικής σκέψης να είναι φιλελεύθεροι και κατά συνέπεια πολιτικά ορθοί.

Αυτή η περιχαράκωση στο YouTube και την φιλελεύθερη μπλογκόσφαιρα δείχνει γλαφυρά το ρήγμα μεταξύ φιλελεύθερου σκεπτικισμού και μεταμοντέρνου φιλελεύθερου ουμανισμού. Οι φιλελεύθεροι ονειρεύονται σχεδόν απεριόριστη ελευθερία· είναι στο όριο της αναρχίας και του κοινωνικού δαρβινισμού, αδιαφορώντας για την πιθανότητα η υπερβολική λογική να διαβρώσει την κοινωνική τάξη και ακόμη και να καταστρέψει τη θέληση για ζωή. Για παράδειγμα, οι φιλελεύθεροι γνώστες της τεχνολογίας του YouTube πιθανότατα ενθουσιάζονται με την ικανότητα να μοιράζονται πληροφορίες στο ίντερνετ ακόμα και αν αυτό σημαίνει πως οι παραγωγοί υλικού χάνουν πολλά χρήματα ή δεν μπορούν καν να ζήσουν. Σίγουρα αυτοί οι φιλελεύθεροι σκεπτικιστές λατρεύουν τις ευκαιρίες για προσβλητικό λόγο που τους επιτρέπει το YouTube, ενώ οι μεταμοντέρνοι φιλελεύθεροι έχουν ανώτερο στάνταρ λόγου λόγω των πιο ακαδημαϊκών ευαισθησιών τους. Όπως είπα, ο μεταμοντέρνος φιλελευθερισμός είναι ένα ακαδημαϊκό παιχνίδι κατά το οποίο, για παράδειγμα ένας φεμινιστής μπορεί να επανορίσει την “παρενόχληση” ώστε να σημαίνει απλά μια μορφή λόγου, αφού άλλωστε, όπως είπε ο Ντεριντά, δεν υπάρχει τίποτα πέρα από το κείμενο, δηλαδή ότι η πραγματικότητα είναι κοινωνικό κατασκεύασμα, οπότε ό,τι λέμε έχει υπέρτατη μεταφυσική σημασία. Δημιουργούμε την πραγματικότητα με τον λόγο, σύμφωνα με τη μεταμοντέρνα φιλοσοφία, και τα ακαδημαϊκά στάνταρ του λόγου είναι ευκολότερο να επιβληθούν στα ιστολόγια, οπότε υπάρχουν αυτές οι δύο αντιμαχόμενες αθεϊστικές πλευρές: στο YouTube βρίσκονται οι φιλελεύθεροι καταρρίπτες, ενώ στη μπλογκόσφαιρα οι μεταμοντέρνοι φεμινιστές και οι λοιποί φιλελεύθεροι άθεοι. Η διαμάχη τους είναι πόσο ελεύθερες θα πρέπει να είναι οι σκέψεις μας. Δεν θα έπρεπε να υπάρχουν καθόλου περιορισμοί ή οι σκεπτικιστές είναι υποχρεωμένοι να υιοθετήσουν φιλελεύθερες αξίες; Ειρωνικά, με την κατάρριψη των θρησκευτικών δογμάτων, οι ελευθεροστοχαστές μαλώνουν μεταξύ τους για τον αν θα πρέπει να υιοθετήσουν ένα νέο δόγμα.

Υπάρχει άλλη μια φατρία που συγκρούεται με τους φιλελεύθερους σκεπτικιστές και συντάσσεται με τους μεταμοντέρνους φιλελεύθερους: οι στρατηγικοί οπτιμιστές. Αυτοί είναι οι άθεοι που έχουν σαν απώτερο στόχο το τέλος της παραδοσιακής θρησκείας και αντί απλά να ονειρεύονται για έναν κόσμο χωρίς θρησκεία, έχουν ένα σχέδιο δύο επιπέδων. Πρώτον, έχουν κηρύξει πόλεμο μέχρις εσχάτων κατά του θεϊσμού. Έτσι έχουμε τη νεο-αθεϊστική καμπάνια στα ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένων των βιβλίων των Τεσσάρων Ιπποτών και των υπολοίπων, τα ντιμπέιτ στο YouTube, στο ράδιο κ.λπ. Το νέο στοιχείο της προσέγγισης αυτής είναι η έλλειψη σεβασμού προς τη θρησκεία. Η ιδέα είναι να αποδίδεται στους θρήσκους ο ίδιος σεβασμός που αρμόζει σε οποιονδήποτε άλλο με ύποπτες πεποιθήσεις. Πέρα από την εχθρότητα όμως, αυτοί οι νέοι άθεοι προσέχουν να εμφανίζουν τις θετικές τους αξίες ως άριστες. Η ιδέα είναι να συγκεντρωθούν οπαδοί με αυτή την προώθηση ενός αθεϊστικού τρόπου ζωής. Αυτός ήταν ο σκοπός της Αθεϊστικής Καμπάνιας στα λεωφορεία το 2009 στο Ηνωμένο Βασίλειο με τη φράση “Σταμάτα να ανησυχείς και απόλαυσε τη ζωή σου”.

Οπότε αυτή τη φορά το πρόβλημα για τους φιλελεύθερους δεν είναι η μεταμοντέρνα πολιτική ορθότητα, αλλά ένας πιο στρατηγικός λόγος περιορισμού του ελεύθερου λόγου. Ο φιλελεύθερος καταρρίπτης θέλει να λέει ό,τι του κατεβαίνει στο κεφάλι, ακόμα κι αν τα σχόλιά του αποθαρρύνουν κάποιους από το να μεταπηδήσουν στην αθεΐα. θα χρησιμοποιήσει την επιστήμη και τη λογική για να καταρρίψει τα θεϊστικά επιχειρήματα, αλλά θα προσθέσει και μια δόση γελοιοποίησης για τον αντίπαλο, το οποίο προδίδει οξύτητα και πικρία. Οι άθεοι όπως ο Richard Dawkins και ο Jerry Coyne συνήθως ενοχλούνται από τους μετριοπαθείς που ζητούν από τους άλλους άθεους έναν φιλικό τόνο όταν μιλάνε για τη θρησκεία. Ο μετριοπαθής ακολουθεί την τακτική του ευχάριστου πλασιέ σε σημείο που θα παραστήσει πως ο θεϊσμός σπάνια έρχεται σε αντιπαράθεση με την επιστήμη. Ο μετριοπαθής ελπίζει πως ο θρήσκος θα προσχωρήσει αργά-αργά στην αθεΐα, τσαλαβουτώντας πρώτα χαλαρά στα νερά της επιστήμης, μέχρις ότου εγκλιματιστεί και χάσει το ενδιαφέρον για την πρωτόγονη θρησκεία του. Αλλά αυτή η στρατηγική καταστρέφεται από θερμοκέφαλους άθεους που είναι απόλυτοι ως προς την ελευθερία της σκέψης και κάνουν ως ταύροι σε υαλοπωλείο, διαλύοντας συστήματα πίστης απερίσκεπτα στο όνομα της Λογικής, της Επιστήμης και της Ελευθερίας.

Ας βάλουμε στην άκρη του φιλελεύθερους σκεπτικιστές, γιατί υπάρχει κι άλλη μία φιλοσοφική και όχι πολιτική σύγκρουση για να αναλογιστούμε. Από τη μία έχεις τους στρατηγικούς οπτιμιστές και τους μεταμοντέρνους φιλελεύθερους και από την άλλη αυτούς που αποκαλώ εγώ νιτσεϊκούς άθεους. Για τον ένα ή τον άλλο λόγο οι πρώτοι θεωρούν πως η αθεΐα δεν είναι απειλή για την ηθική, την κοινωνική ενότητα και το κυνήγι της ευτυχίας. Ο μεταμοντέρνος φιλελεύθερος είναι στην ουσία μηδενιστής, αλλά έχει μάθει να μην τον νοιάζει, να ξεγελά τον εαυτό του με ακαδημαϊκά παιχνίδια και έχει συνηθίσει τις φιλελεύθερες αξίες, αν και θα είχε πρόβλημα να τις αιτιολογήσει σε φυσιοκρατικές βάσεις. Αντίθετα, ο νιτσεϊκός θεωρεί πως η σύγχρονη αθεΐα είναι επαναστατική, ότι ο θάνατος του Θεού ήταν μια καταστροφή και οι άθεοι πρέπει να επαναπροσδιορίσουν τις αξίες τους αντί να προϋποθέτουν τις θεϊστικές. Για παράδειγμα, αν δεν υπάρχει άυλο πνεύμα, τι γίνεται με την ελεύθερη βούληση; Κι αν η ελεύθερη βούληση είναι προβληματική, το ίδιο είναι και η ηθική. Οπότε ίσως οι αυθεντικοί άθεοι θα πρέπει να είναι αήθεις.

Η σύγκρουση αυτή δεν είναι η ίδια όπως μεταξύ οπτιμιστών και πεσιμιστών. Οι νιτσεϊκοί δεν είναι απαραίτητα μοιρολάτρες ως προς το ρόλο της αθεΐας, λες και η κοινωνική ενότητα ή η ευτυχία είναι αδύνατη για έναν άθεο. Αλλά αυτοί οι σκοτεινότεροι άθεοι πράγματι εγείρουν το ζήτημα ότι είναι τουλάχιστον πιθανόν η αθεΐα να είναι κοινωνικά επιζήμια. Να είστε σίγουροι πως και αυτοί οι άθεοι πιστεύουν πως ο θεϊσμός είναι ψευδής, αλλά η συζήτηση είναι ως προς τις κοινωνικές επιπτώσεις του γεγονότος αυτού. Η διαφορά εδώ είναι μάλλον μεταξύ μιας εξωτεριστικής και μιας εσωτεριστικής αθεΐας. Όσοι θεωρούν πως η αθεΐα αποτελεί ελάχιστη πρόκληση για την κοινωνία, την ηθική ή την ψυχική υγεία δεν ενδιαφέρονται τόσο για το αληθές του πράγματος, όσο για την δημόσια εικόνα του νέου αθεϊστικού κινήματος. Οι μεταμοντέρνοι είναι κοινωνικοί κονστρουκτιβιστές, οπότε νομίζουν πως η λογική είναι μια μάσκα για κρυφά κίνητρα, οπότε σημασία έχουν οι κρυφές κινήσεις που καθορίζουν ποιοι κανόνες υπερισχύουν. Και οι στρατηγικοί νέοι άθεοι θέλουν να προβάλουν μια θετική εικόνα της αθεΐας για να επιτύχουν το στόχο τους· το τέλος των παραδοσιακών θρησκειών. Αντίθετα οι νιτσεϊκοί ενδιαφέρονται περισσότερο για την αλήθεια στην οποία θα πρέπει να πιστεύουν οι αυθεντικοί άθεοι περί ηθικών ζητημάτων, ασχέτως των επιπτώσεων.

Οι νιτσεϊκοί είναι σύμμαχοι με ένα μεγαλύτερο γκρουπ, τους φιλοσοφικούς άθεους, οι οποίοι με τη σειρά τους αντιτίθενται στους επιστημονικούς άθεους. Οι δεύτεροι λύνουν το πρόβλημα του χάσματος μεταξύ της προόδου της επιστήμης και της τεχνολογίας από τη μία, και της έλλειψης προόδου στην κοινωνία και την ανθρώπινη φύση από την άλλη, αγνοώντας το πεδίο της φιλοσοφίας εντός του οποίου μπορεί να τεθεί το ερώτημα. Οι επιστημονικοί άθεοι ακουμπούν το βάρος της πολεμικής μηχανής τους κατά της θρησκείας στο στέρεο έδαφος της επιστήμης. Δηλαδή νομίζουν πως η ερώτηση “Υπάρχει ο Θεός;” είναι ένα επιστημονικό ερώτημα και πετάνε τη φιλοσοφία μαζί με τη θεολογία, θεωρώντας τες αμφότερες ασαφείς. Αυτοί οι άθεοι συχνά κατηγορούνται για επιστημονισμό και ότι θεωρούν πως όλη η γνώση είναι επιστημονική και πως οι τέχνες και οι ανθρωπιστικές επιστήμες είναι πάνω-κάτω απατεωνίστικες. Η καλύτερη απάντηση φαίνεται να είναι αυτή του Jerry Coyne, ο οποίος ορίζει την “επιστήμη” τόσο ευρέως ώστε να την καθιστά συνώνυμη της “λογικής” και μετά καλοδέχεται τις συνεισφορές φιλοσόφων, ιστορικών κ.λπ. ως γνωστικά άξιες επειδή είναι τιμής ένεκεν επιστημονικές.

Οι φιλοσοφικοί άθεοι, όπως ο Massimo Pigliucci ισχυρίζονται πως το ερώτημα “Υπάρχει ο Θεός” δεν μπορεί να απαντηθεί μόνο με την επιστημονική μέθοδο. Το ερώτημα είναι φιλοσοφικό, οπότε οι άθεοι χρειάζονται την φιλοσοφία και όχι μόνο την επιστήμη για να στήσουν την κοσμοθεωρία τους. Επιπλέον οι φιλοσοφικοί άθεοι τονίζουν ότι η γνώση δεν είναι μόνο να γνωρίζεις σωστά δεδομένα, αλλά να έχεις μια συνολική αίσθηση της διαθέσιμης πληροφορίας. Η χρήση της λογικής δεν χρειάζεται να περιοριστεί ως εργαλείο, για να γίνονται κατανοητά το πώς δουλεύουν τα πράγματα. Η γνώση απαιτεί οι πεποιθήσεις μας να αιτιολογούνται λογικά και η αιτιολόγηση είναι εν μέρει ένα κανονιστικό ζήτημα ερμηνείας των δεδομένων, του καθορισμού του νοήματός τους και της αξιολόγησης της σχετικότητάς τους, της συνάφειάς τους, της χρησιμότητάς τους κ.ο.κ. ώστε να συντεθεί τελικά μια ενιαία κοσμοθεωρία. Οι υπαρξιστές άθεοι, όπως ο Νίτσε και ο Σαρτρ ήταν φιλοσοφικοί υπό αυτή την έννοια. Πράγματι, αν και το υπαρξιακό κίνημα στη φιλοσοφία είναι εδώ και καιρό ντεμοντέ, η υπαρξιακή πρόκληση σε κάποιους στο αθεϊστικό κίνημα, αλλά και στο θεϊστικό στρατόπεδο παραμένει. Τι επιπτώσεις έχει η αθεΐα του σύμπαντος στις αξίες μας; Με άλλα λόγια, τι θα πρέπει να κάνουμε με τους εαυτούς μας δεδομένου πως όλες οι θεϊστικές θρησκείες είναι ντροπιαστικά λανθασμένες;

Ο συμπαντιστής και συγγραφέας ιστοριών τρόμου, H.P. Lovecraft, έγειρε την ίδια πρόκληση και αν και ήταν νιτσεϊκός με την παραπάνω έννοια, μπορεί να θεωρηθεί και επιστημονιστής. Πράγματι, οι ιστορίες του δείχνουν επιστήμονες να ξεφτυλίζονται όταν συναντούν υπερβατικές εκδοχές της φύσης, καθώς οι προσπάθειές τους να μάθουν υπέρτατες αλήθειες τους κάνουν να χάσουν τα λογικά τους, αλλά αυτό σημαίνει μόνο πως οι καλύτερες επιστημονικές μας απόψεις δεν αρκούν για να ολοκληρώσουν την εικόνα. Ωστόσο ο Lovecraft θεωρεί πως δεν υπάρχουν υπέρτατες ηθικές αλήθειες, οπότε το κυνήγι της γνώσης είναι μόνο επιστημονικό, αλλά και τραγικό ταυτόχρονα. Εν πάσι περιπτώσει, οι Λαβκραφτιανοί ή Συμπαντιστές και οι μηδενιστές ενώνουν τις δυνάμεις τους με τους νιτσεϊκούς, φοβούμενοι τις ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις της αθεΐας, αλλά οι φιλοσοφικοί άθεοι δεν χρειάζεται εν γένει να είναι τόσο πεσιμιστές.

Οι φιλοσοφικοί άθεοι διαφωνούν με τους επιστημονικούς ως προς το αν η γνώση έχει και μια καλλιτεχνική πλευρά, οπότε ο επιστημονικός άθεος ανησυχεί πως μια τέτοια παραδοχή σε παραδίδει σε έναν μονόδρομο προς τη θεολογία. Αν κάποιες πεποιθήσεις πρέπει να αξιολογούνται με μη επιστημονικά στάνταρ, όπως αισθητικά ή ηθικά, τότε το Όπλο της Λογικής έχει λιγότερη χάρη όταν πίπτει επί του θεϊσμού. Ο φόβος είναι πως ο θεϊσμός είναι ευκολότερο να αιτιολογηθεί στη σφαίρα της φιλοσοφίας από ότι της επιστήμης, οπότε οι φιλόσοφοι βρίσκονται να μοιράζονται κλίνη με το εχθρό. Καλύτερα να ταυτίσεις τη γνώση με το σώμα των επιστημονικών ανακαλύψεων και να αναγκάσεις τον θρήσκο να κάνει τη δύσκολη επιλογή μεταξύ του επιστημονικού αριστουργήματος και μιας αρχαίας σκιαγράφησης του κόσμου, παρά να παραχθείς πως η γνώση έχει και φιλοσοφικές και καλλιτεχνικές εκφάνσεις και να παρέχεις ανάπαυλα στο θεϊσμό. Η φιλοσοφική απάντηση δεν είναι άλλη από το πως η αλήθεια είναι σημαντικότερη από οποιοδήποτε στρατηγικό ζήτημα. Έχει η γνώση κανονιστικές ή υποκειμενικές διαστάσεις; Επιπλέον, ακόμα κι αν ο θεϊσμός είναι περισσότερο εύκολο να αμυνθεί στη φιλοσοφία, αυτό δε σημαίνει πως οι θρήσκοι έχουν κι εκεί ελευθέρας. Επί αιώνες οι φιλόσοφοι καταρρίπτουν τα θεϊστικά επιχειρήματα. Ωστόσο ο κίνδυνος παραμένει, όπως είναι προφανές από τη φιλοσοφική στήριξη του θεϊσμού από άτομα όπως ο Alvin Plantinga και ο William Lane Craig.

Επίλυση Διαφορών

Υπάρχουν σίγουρα και άλλοι τρόποι κατηγοριοποίησης των άθεων, αλλά θεωρώντας τις παραπάνω ως αντιπροσωπευτικές, ποια είναι η πιθανότητα οι άθεοι να επιλύσουν αυτές τις διαφορές; Προσωπικά θεωρώ τα ζητήματα στρατηγικής ήσσονος σημασίας επειδή η προσκόλληση των αθέων στην επιστημονική εικόνα του κόσμου σημαίνει πως κάποιοι στόχοι είναι μάταιοι. Το ουτοπικό όνειρο του τέλους της θρησκείας μοιάζει σχεδόν υπερφυσικό υπό το φως του μεγέθους και κατά συνέπεια της ενστικτώδους φύσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Επειδή είμαστε ό,τι λένε πως είμαστε οι επιστήμονες, δηλαδή ένα πολύ έξυπνο είδος πρωτεύοντος, δεν είμαστε μηχανήματα που απλά ακολουθούν υπολογισμούς· έχουμε ένστικτα, διαίσθηση, συναισθήματα, δημιουργικές τάσεις, οράματα για το μέλλον και παράλογες προκαταλήψεις. Όπως και τα υπόλοιπα κοινωνικά ζώα, ανταγωνιζόμαστε για την επιβίωση και πολλοί από τους χαμένους υποκλίνονται στη μειοψηφία των νικητών, σχηματίζοντας εξουσιαστικές ιεραρχίες. Τείνουμε στη λατρεία θεών για τον ίδιο λόγο που οι βήτα και οι ωμέγα φοβούνται και τιμούν τους άλφα που δεν τους σκοτώνουν ή δεν τους διώχνουν από το κοπάδι. Αλλά επειδή είμαστε έξυπνοι, έχουμε ανακαλύψει τη διαφορά μεταξύ του τι φυσικά οδηγούμαστε να πιστεύουμε και του τι πραγματικά ισχύει. Μια μειοψηφία κάνει κτήμα της την απανθρωπιά της πραγματικότητας και αυτοί οι άθεοι εύχονται να το κάνανε όλοι αυτό. Αλλά οι άθεοι θα πρέπει να έχουν καλύτερη συνείδηση της κατάστασης, οπότε οι διαμάχες για το τι τόνο θα πρέπει να υιοθετήσουν οι άθεοι μου φαίνεται κάπως αυτάρεσκο και πιθανώς βραχύβιο.

Όσο για το θέμα της ελευθερίας της σκέψης, και οι φιλελεύθεροι σκεπτικιστές και οι μεταμοντέρνοι φιλελεύθεροι ουμανιστές θεωρώ πως στέκονται σε επισφαλή θέση. Τι είναι η ελευθερία σκέψης χωρίς το είδος ελεύθερης βούλησης που απαιτεί ένα άυλο ψήγμα εαυτού, το οποίο οι άθεοι γνωρίζουν πως δεν υπάρχει; Το πρόβλημα με τον προσβλητικό λόγο είναι μόνο το ηθικό· ότι οι αγενείς άνθρωποι δεν είναι ευχάριστοι να τους έχεις τριγύρω και όταν ένας άθεος χλευάζει έναν θρήσκο είναι το ίδιο χρήσιμο με το να προσβάλεις το νόμο της βαρύτητας. Επιπλέον το πρόσχημα της εμμονής του σκεπτικιστή στην υπερβολική λογική είναι αμφίβολη, εκτός κι αν είναι αυτιστικός, κοινωνιοπαθής ή εν γένει δεν μπορεί να έρθει σε επαφή με άλλους όπως όλοι οι άνθρωποι· προφανώς ο σκεπτικιστής έχει κι αυτός μια παράλογη, αναξιοπρεπή πλευρά. Για παράδειγμα, πιθανώς να έχει σεξουαλική ζωή. Επιπλέον, ο άθεος που θεωρεί πως οι φιλελεύθερες αξίες είναι οι πιο λογικές διαπράττει σφάλμα κατηγοριοποίησης με το να θεωρεί πως λογική έχει κάποια σχέση με τις προτιμήσεις μας για συγκεκριμένες αξίες και ιδανικά. Οι μεταμοντέρνοι ουμανιστές δεν συμπεραίνουν τόσο πως πρέπει να είναι φιλελεύθεροι, όσο απλά αρθρώνουν τα σύγχρονα ουμανιστικά σλόγκαν, αν και πλέον δεν τα εμπιστεύονται και οι ίδιοι, αφού η επιστήμη έχει κατεδαφίσει και τους σύγχρονους μύθους μαζί με τους παλιούς, θεϊστικούς.

Η διαμάχη μεταξύ επιστημονικών και φιλοσοφικών αθέων έχει και ένα βέβαιο αποτέλεσμα: ενώ η επιστήμη μπορεί να αρκεί για να πείσει τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις αρχαίες ερμηνείες του κόσμου, κανείς δεν μένει ικανοποιημένος από μια κοσμοθεωρία που αποτελείται απλώς από επιστημονικές εξηγήσεις. Πράγματι, η επιστήμη έχει ως κινητήρια δύναμη τις αξίες της λογικής και της δύναμης. Ξανά, επειδή είμαστε ό,τι μας λένε οι επιστήμονες πως είμαστε, οι άνθρωποι θα τείνουν να είναι θρήσκοι με τη μία ή την άλλη μορφή και θα συνεχίσουν να ρωτούν φιλοσοφικά ερωτήματα και όχι μόνο επιστημονικά. Αλλά επειδή η επιστήμη μας ενδυναμώνει περισσότερο από την φιλοσοφία, οι επιστημονικοί άθεοι θα είναι σε θέση να συνεχίσουν να παριστάνουν πως η φιλοσοφία είναι άνευ σημασίας επειδή θα συνεχίσει να είναι λιγότερο δημοφιλής.

Όπως έχω αναφέρει, η σύγκρουση που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι μεταξύ εκείνων που πιστεύουν πως η αθεΐα δεν θα μεταμορφώσει την κοινωνία και εκείνους που φοβούνται το αντίθετο. Τυγχάνει να συμφωνώ με τους νιτσεϊκούς, αλλά ο φόβος και η κατήφεια του νιτσεϊκού αθεϊσμού φαντάζει υστερική σε πολλούς κοσμικιστές. Ακόμα κι αν οι άθεοι θα έπρεπε να έχουν πολύ διαφορετικό τρόπο ζωής από εκείνον που μοιάζει λογικός σε έναν θρήσκο, οι άθεοι μπορούν να αγνοήσουν τις υπαρξιακές υποχρεώσεις τους, όσο άνετα αγνοούν και τη φιλοσοφία εν γένει. Οι οπτιμιστές άθεοι μπορούν να ισχυρίζονται πως ο καθένας μας παρέχει το νόημα της ίδιας του της ζωής και δεν υπάρχουν επιπλέον φιλοσοφικές επιπτώσεις. Όπως λέει και το πλάι στο αθεϊστικό λεωφορείο, ο άθεος μπορεί να συνεχίσει να ζει τη ζωή του λες και τίποτα δεν συμβαίνει. Για τον νιτσεϊκό, αυτός ο άθεος, μες στην τρελή χαρά, είναι σαν να φοράει παρωπίδες. Δεν βλέπει τον τρόμο ενός άθεου κόσμου, το κενό των αυτοδημιούργητων νοημάτων και τον παραλογισμό των διασκεδάσεών μας; Υπάρχουν χαρούμενοι άθεοι και υπάρχουν μελαγχολικοί άθεοι, αλλά ενώ οι πρώτοι θα είναι χαρούμενοι, οι δεύτεροι θα βλέπουν παραπέρα -και θα καταριούνται τους εαυτούς τους που το κάνουν.

Advertisement