[JH] Η μικρή ιδέα της αθεΐας

Όπως ανέφερα και στο επετειακό άρθρο για τα γενέθλια του ιστολογίου, αυτό το έτος θα ξεκινήσω να μεταφράζω και κάποια άρθρα του Δρ. Joseph Hoffmann, πολυμαθούς καθηγητή θεολογίας, ιστορίας και γλωσσολογίας που έχει διδάξει σε πανεπιστήμια σε όλη την υφήλιο (επί του τρέχοντος διδάσκει στο Σουδάν).

Ο Δρ. Hoffmann είναι αυτό που ο ίδιος θα έλεγε “κλασσικός ουμανιστής”, και συνεργάστηκε επί μακρόν με τον Paul Kurtz από την αντιπροεδρία του “Center for Inquiry”, ενώ υπήρξε και συνάδελφος του Βρετανού φιλοσόφου Anthony Flew. Όλες αυτές οι ιδιότητες χρωματίζουν το λόγο του, αλλά δεν παραμένει εκεί και καταγράφει καυστικότατες κριτικές του “νέου” αθεϊστικού κινήματος και του κινήματος των Μυθικιστών (φρούτο που εμφανίστηκε πρόσφατα και στην Ελλάδα).

Στο πρώτο άρθρο του που θα σας παρουσιάσω, ο Joe μεταφέρει το παράπονό του (αρκετά φαρμακερά δωσμένο) για την κατεύθυνση που πήρε η αθεΐα την τελευταία δεκαετία στις ΗΠΑ και κατ’επέκταση σε όλες τις αθεϊστικές κοινότητες που επηρεάζονται από το αγγλοσαξονικό αθεϊστικό κίνημα.

---

 

Atheism’s Little Idea 26.11.2011 © Joseph Hoffmann

Ευρετήριο κειμένων του Joseph Hoffmann

Lieber Gott: Bitte kommen Sie wieder. Wir sind sehr traurig. Ihre Gottheit steht außer Zweifel. Ihr, Faust.*

Πραγματικά σας ζητάω συγγνώμη. Φαίνεται πως αυτές τις μέρες ό,τι γράφω είναι αντι-αθεϊστικό. Και ποιος μπορεί να κατηγορήσει τα άπιστα αδέρφια μου όταν θεωρούν πως μάχομαι με την άλλη πλευρά. Ίσως θα έπρεπε, αφού ο σύγχρονος αθεϊσμός δεν είναι ακριβώς άξιος υπεράσπισης.

Για να είμαι ωμά ειλικρινής, δεν μπορώ να φανταστώ μια περίοδο της ιστορίας της απιστίας κατά την οποία η αθεΐα υπήρξε πιο αδέξια, γκρινιάρικη, αδαής και απωθητική.

Πού οφείλεται αυτό; Στο ότι οι προωθητές του περιγράφονται και αυτοί με αυτά τα επίθετα ή επειδή οι οπαδοί της είναι απλά οπαδοί και αγοράζουν προϊόντα για την ενίσχυση του σκοπού: μπλουζάκια, κούπες, εύκολες ατάκες, διαγωνισμούς βλασφημίας και καμπάνιες πινακίδων; (Ο λόγος των εορτών είναι η αξονική κλίση: Ρε, Jethro, ακόμα γελάω). Εννοώ, ποιοί είμαστε όταν δεν υπάρχει κάποιος που προσβάλεται από αυτό που είμαστε; Ποια η αξία της βλασφημίας, αν κανείς δεν νοιάζεται πια, για όνομα του Θεού. Πώς θα κάνουμε “come out” όταν δεν υπάρχει κανείς έξω από τη ντουλάπα για να του φωνάξουμε “Έκπληξη!”; Και παρεμπιπτόντως, εκκλησιαζόμενοι μαλάκες: είμαστε θύματα.

Η αθεΐα έχει μετατραπεί σε μια πολύ μικρή ιδέα, μια ιδέα που πρέπει πλέον να προωθηθεί με φωνασκίες για να φανεί σημανική. Και αυτό είναι κρίμα γιατί ο Θεός είναι μια πολύ μεγάλη ιδέα και η απόρριψη της ύπαρξης του Θεού ήταν επίσης μια μεγάλη ιδέα, μια φορά κι έναν καιρό.

Η πίστη στο Θεό δεν ήταν “λάθος” και το γεγονός ότι ο Θεός πιθανώς δεν υπάρχει δεν μειώνει τη σημασία της. Δεν μας έστειλαν μήνυμα εξωγήινοι από μακρυνό γαλαξία ότι κάναμε λάθος για το Θεό. Ο Θεός είναι τόσο “λάθος” όσο ένα κάρο σε σχέση με ένα Boeing. Ο καθείς με τα γούστα του, αλλά ότι σχέση έχει ένα κάρο με τον κομψό σχεδιασμό και το άνετο ταξίδι, τόση σχέση έχει ο Θεός με τη σύγχρονη αντίληψη. Σημείωση: Δεν είπα “επιστήμη”. Είπα “σύγχρονη κατανόηση”, επειδή μόνο ένα τμήμα της σύγχρονης κατανόησης πλάθεται από την επιστήμη και ο Θεός δεν είναι αντικείμενο επιστημονικής σκέψης. Αν το ερώτημα του Θεού μπορούσε να λυθεί με μια απλή επιστημονική δήλωση, ίσως ο επιφανώς ένρινος Richard Dawkins θα έκλεινε την μονότονη στοματούκλα του. Ως έχει το πράμα, μπορεί ακόμη να μιλάει.

Η αθεΐα έχει γίνει μικρή ιδέα επειδή προωθείται από μικρούς ανθρώπους με μικρό οπτικό πεδίο. Αυτοί οι άνθρωποι νομίζουν πως υπάρχουν δύο ειδών ερωτήσεις: αυτές που ξέρουμε τις απαντήσεις του και εκείνες που θα απαντήσουμε αύριο. Όταν ήταν ακόμα μικρότεροι, ο μπαμπάς τους τούς ρώταγε κάθε δίμηνο “Τι πήρες στα μαθηματικά και τη φυσική;” Όταν κάνανε και οι ίδιοι παιδια, τα ρώταγαν “Τι πήρες στη φυσική και τα μαθηματικα;” Που μας μαθαίνει πως οι άνθρωποι αλλάζουν.

Αποφεύγουν το μυστήριο, εκτός κι αν συνδέεται με έναν τηλεσκοπικό φακό ή ένα ηλεκτρονικό μικροσκόπιο ή μετρητή νετρίνων στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων στο CERN. Το “μυστήριο” δεν είναι κάτι προς απόλαυση, όπως ένα καλό κρασί ή μια μελαχροινή γυναίκα με μελαγχολικό βλέμμα: είναι μια προσωρινή κατάσταση σύγχησης, ένα άγνωστο άθροισμα, ένα αχαρτογράφητο σωματίδιο, μια ματιά σε έναν μακρινό γαλαξία, η πιθανότητα ο Άρης να είχε ζωή σε μορφή μικροβίων.

Παρεμπιπτόντως, κι εμένα με ενθουσιάζουν αυτά. Είναι από τα πράγματα που βάζουν το Sapiens (δις) στο όνομα του είδους μας. Η δυνατότητα μας να ανακαλύπτουμε πράγματα είναι σχεδόν μυστηριώδης, αλλά καθόλου προϊόν θαύματος. Για την ακρίβεια, ένα σημαντικό μέρος του σύγχρονου ανθρωπισμού είναι η ενθουσιώδης αναγνώριση της διαρκούς και επιταχυνόμενης ικανότητάς μας να κατανοούμε το σύμπαν στο οποίο βρισκόμαστε.

Για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, δεν χρειαζόμασταν όλα όσα ήδη ξέρουμε για να επιβιώσουμε και δεν υπάρχει εγγύηση ότι η περισσότερη γνώση θα εξασφαλίσει την επιβίωσή μας. Οπότε είναι όντως θαυμαστό το ότι μας νοιάζει αρκετά για να βάλουμε τη γνώση στην κορυφή της ανθρώπινης ατζέντας. Αυτή η ίδια μυστηριώδης τάση ήταν που μας κέντρισε και μετατρέψαμε τον έναστρο ουρανό σε δημιουργία ενός θεϊκού όντος που μας αγαπά, μας φροντίζει και μας σώζει από την άβυσσο.

Σταδιακά συμπεράναμε πως αυτό μάλλον δεν είναι αλήθεια: δεν υπάρχει ένα τέτοιο ον -αλλά ο έναστρος ουρανός παραμένει. Αλλά δεν έχουμε μάθει να αγαπάμε το σύμπαν όπως αγαπούσαμε παλιά το Θεό επειδή, όπως είπε κάποτε ο Stephen Crane, ξέρουμε πως το σύμπαν δεν ανταποδίδει την αγάπη μας.

Ζήσαμε πριν την επιστήμη και κάποια στιγμή -μετά από πυρηνική καταστροφή, πανώλη και αστεροειδείς που βρίσκουν στόχο- ίσως ζήσουμε και μετά την επιστήμη. Δεν θεωρώ ένα τέτοιο φριχτό μέλλον απίθανο γιατί τίποτα δεν είναι πιο απίθανο από το ότι κατανοούμε τον κόσμο όσο καλά συμβαίνει ήδη.

Στη μορφοποίηση αυτής της κοσμοθεώρησης η αθεΐα ήταν πρακτκά άχρηστη. Είναι αληθές ότι οι περισσότεροι επιστήμονες είναι είτε άπιστοι (κάποιου είδους) ή αντισυμβατικοί πιστοί. Αλλά η αθεΐα δεν ήταν ποτέ προαπαιτούμενο του καλού επιστήμονα. Ο καλός επιστήμονας γίνεται με την κατανόηση του φυσικού κόσμου, ενός κόσμου όπου υπάρχει το μυστηριώδες, αλλά όχι το θαυματουργό.

Η αντικειμενοποιημένη Επιστήμη (με συνένοχο τη Λογική) έχει μετατραπεί σε βολική εναλλακτική θεότητα πολλών μικρών άθεων. Αλλά αυτό είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Οι περισσότερες ανακαλύψεις στην επιστήμη γίνανε από “πιστούς”. Αποφεύγοντας τον Αϊνστάιν (που είτε πιστός, είτε όχι, άθεος δεν ήταν) υπάρχουν ο Νεύτωνας, ο Μέντελ, ο Γαλιλαίος, ο Κέλβιν, ο Δαρβίνος, ο Φαραντέυ, ο Μπόυλ, ο Πλανκ και ούτω καθεξής. Αλλά το ζητούμενο στο τέλος αυτής της λίστας δεν είναι το επισφαλές παιχνίδι διαχωρισμού θρήσκων από αθέους. Οι περισσότεροι έξυπνοι άνθρωποι, εκ των οποίων οι περισσότεροι είναι επιστήμονες, δεν είναι θρήσκοι με τη μορφή που τους θέλουν οι θρήσκοι ή άθρησκοι με τη μορφή που τους θέλουν οι άθεοι.

Max Planck

Πότε έπαψε η αθεΐα να είναι μια μεγάλη ιδέα; Όταν οι άθεοι μετέτρεψαν το Θεό σε μικρή ιδέα. Όταν η οπτική της για το Θεό τον μετέτρεψε σε απλό θεώρημα ενός νέου πνευματικού δαρβινισμού. Όταν η απιστία άρχισε να είναι γυναίκα, γκέι, λεσβία ή κάποιο άλλο θύμα κοινωνικής προκατάληψης. Όταν αποφάσισαν πως η καλύτερη περιγραφή για τη θρησκεία έγινε αυτή της κακοποιούς και αντιπροοδευτικής πολιτισμικής δύναμης που συνομωτεί για να μας εμποδίσει να γίνουμε η Υπερφυλή των υπερευφυών και εντελώς ίσων όντων, όπως σχεδιάζει η φύση. Όταν ύψωσαν τη φυσιοκρατία, μια ήδη ξεπερασμένη θέαση του σύμπαντος, ως πολιτικό στόχο, εις βάρος της αυθεντικής δημιουργικής φαντασίας.

Η αθεΐα έγινε μικρή ιδέα επειδή βασίζεται στη θρησκευτική θεωρία του ξωτικού: ο Θεός είναι ένα πράσινο ξωτικό με βίτσα και όχι ο άρχων του σύμπαντος που το ελέγχει με την πάνσοφη θέλησή του. Σίγουρα όχι ένας Θεός τόσο παντοδύναμος που η θέλησή του θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα Θεό της Φύσης- το Θεό του Τζέφερσον και του Πέιν- και έπειτα στους νόμους της φύσης, όπως και συνέβη πριν το τέλος του 18ου αιώνα στις συζητήσεις των λογίων.

Μέχρι προσφάτως η αθεΐα ήταν η απογοητευτική αναζήτηση του Θεού που καταλήγει στην αποτυχία, την απογοήτευση, την απόγνωση και τέλος την επιβεβαίωση μιας ανθρώπινης εφευρετικότητας που είναι απόλυτα συμβατή και με την επιστήμη και με την τέχνη.

Τουλάχιστον ο Σαρτρ έτσι το σκέφτηκε. -Το αναγκαστικό συμπέρασμα της σταδιακής αναγνώρισης ότι είμαστε ταυτόχρονα και η πηγή και η λύση της απόγνωσής μας. Αυτό σκέφτηκε ο Walter Lippmann στα 1929, όταν περιέγραφε την διάβρωση της πίστης από τα οξέα του μοντερνισμού. Αυτή η αθεΐα σεβόταν το γεγονός ότι ο Θεός είναι μια πολύ μεγάλη ιδέα, μια υπέροχη ιδέα και πως μια τέτοια ιδέα δεν θα μπορούσε να εγκαταλειφθεί ως στιγμιαίο συμπέρασμα σε μια δεδομένη χρονική στιγμή· έπρεπε να γίνει ως διαδικασία που συμπεριλάμβανε μίσος, αποξένωση και αυτό που θεωρούσε ο Whitehead ως “συμφιλίωση” με την ιδέα του Θεού. Αυτό εννοούσε ο Leo Strauss το 1955 όταν έγραψε στο “Φυσικά Δικαιώματα και Ιστορία” ότι οι κλασσικές αρετές θα έσωζαν τον σύγχρονο κόσμο από την αρνητική τριάδα του πραγματισμού, του επιστημονισμού και του σχετικισμού, που είναι αυτά στα οποία αναφερόταν ο Irving Babbitt (ο δάσκαλος του Lippmann στο Harvard) όταν κύρηττε πόλεμο κατά του μοντερνισμού και της επιστήμης προς όφελος του “εσωτερικού ελέγχου” του κλασσικού ουμανισμού.

Το 1914, κατά τις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ένας πολύ νέος Lippmann έκανε μια επισκόπηση της κατάστασης στις ΗΠΑ: “Η ιερότητα της ιδιοκτησίας, η πατριαρχική οικογένεια, οι κληρονομικές κάστες, το δόγμα της αμαρτίας, η υπακοή στην εξουσία -εν ολίγοις ο βράχος της αιωνιότητας- έχει διαλυθεί πλέον”. Ένας απογοητευμένος στρατιώτης στο Δυτικό Μέτωπο, ο Wilfred Owen, ρώταγε ποιητικά το ίδιο έτος “Για αυτό ορθώθηκε ο πηλος;” Ο Ortega y Gasset παρατήρησε πως οι στόχοι που έντυναν το τοπίο του χθες με μια “τόσο σαφή αρχιτεκτονική” έχασαν τη δύναμή τους. Οι στόχοι που θα τους αντικαταστήσουν δεν έχουν διαμορφωθεί ακόμα, οπότε το τοπίο μοιάζει να διασπάται, να πάλλεται και να δονείται σε όλες τις κατευθύνσεις”. Και ο Yeats, αναλύοντας περισσότερο τις αποκαλυπτικές εικόνες που χρησιμοποίησε στην “Δευτέρα Παρουσία” είπε: “Η Φύση, σιδηροδέσμια ή λιθόχτιστη στο 19ο αιώνα, έγινε μια ροή όπου ο άνθρωπος είτε πνιγόταν, είτε κολύμπαγε”. Όλοι ξέρουμε την τελική ετυμηγορία: “Όλα διαλύονται” επειδή ο Θεός στο κέντρο δεν αντέχει. Η εικόνα ήταν πολύ ταιριαστή επειδή ήταν στοιχειώδης και προφητική.

Επί του παρόντος η αγωνία μου (για να χρησιμοποιήσω σωστά αυτή την ταλαίπωρη λέξη) είναι ότι οι σύγχρονοι ανθρωπιστές δεν ξέρουν τι είναι ο κλασσικός ανθρωπισμός και οι περισσότεροι σύγχρονοι άθεοι ούτε που έχουν διαβάσει τα βιβλία που ανέφερα στην τελευταία παράγραφο και, ακόμη χειρότερα, ούτε που τους νοιάζει. Η αθεΐα τους είναι ένα άνισο μείγμα φυσικής, εξελικτικής βιολογίας, μισομαγειρεμένες θεωρίες από την λιγδιασμένη κουζίνα των νοητικών επιστημών, μια συλλογή πολιτικών απόψεων και αυτό που θεωρούν οι ίδιοι ως κοινή λογική. Δεν έφτασαν στην αθεΐα ως συμπέρασμα· απλά έπεσαν κατά τύχη.

Έτσι είναι η αθεΐα αυτή τη στιγμή· ένα παλιό βιολί με μία χορδή που παίζει μόνο μια μελωδία: Εμείς είμαστε ο κόσμος. Ξεχάστε το Θεό. Αν ο Μεγαλοδύναμος και το ταλαίπωρο βιβλίο του έχουν οποιοδήποτε ρόλο σήμερα, αυτός είναι απλά να είναι ένα αρχείο με όλα τα βλακώδη πράγματα που μπορούν να σκεφτούν οι άνθρωποι: δεισιδαιμονικά σπέρματα, τοξικές ασυναρτησίες που έπαψαν να είναι σχετικές κατά τον ίδιο αιώνα στον οποίο γράφτηκαν αυτές οι δεισιδαιμονικές, τοξικές κοινοτοπίες.

Ούτε 10 χρόνια δεν πάνε από τότε που σχετικά ανόητοι άνθρωποι λέγανε “duh!” σε ανόητα σχόλια· και επειδή φοβόντουσαν πως εξίσου ανόητοι άνθρωποι μπορεί να μην καταλάβαιναν την ειρωνεία, συνήθως ξεκινάγανε με ένα “Δηλαδή…” Η μόδα αυτή ήταν εξίσου εκνευριστική με το να σου λένε κάθε τόσο “Γκέγκε!” δέκα πόντους από τη μούρη σου με το κεφάλι στραβά. Η σύγχρονη κουλτούρα δηλαδή έχει επιβιώσει από την τυραννία των όχι και πολύ ευφυών θαυμαστών της ευφυΐας, των ατόμων με έντονη άποψη, την ευφυΐα των ανοήτων. Αυτό είναι η αθεϊστική στρατιά, οι διοργανωτές εκστρατειών, οι καπηλευτές των διαφημιστικών πινακίδων: άνθρωποι που λένε “duh!” όταν τους ρωτάς για την ύπαρξη του Θεού.

“Σε όλη τη φιλοσοφική θεώρηση,” είπε ο Whitehead, με τον Russell συγγραφέα του “Principia Mathematica” -οπότε κατείχε από λογική και ορθούς συλλογισμούς- “υπάρχει ένα υπέρτατο που μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο από τις τυχαίες ενσαρκώσεις του και πέραν αυτών στερείται ύπαρξης. Στη φιλοσοφία του οργανισμού αυτό το υπέρτατο ονομάζεται “δημιουργικότητα”· και ο Θεός είναι το πρωταρχικό, άχρονο ατύχημά της”. Γκέγκε;

Αθεϊστική Συγκέντρωση;

Καθώς ολοκληρώνω την ανάρτηση, ένας φίλος μου έστειλε τις εντυπώσεις του από μια πρόσφατη συγκέντρωση μιας ομάδας ονόματι “Skepticon”, μια συνομοσπονδία συμβατών αθεϊστικών ομάδων.

Το άρθρο μου θυμίζει απόλυτα μια σκηνή από τις “Μάγισσες” του Roald Dahl που οι γκιόσες μαζεύονται ως τυπικές νοικοκυρές για να ανταλλάξουν “συνταγές”.

Ένας κεντρικός ομιλητής μας διαβεβαίωσε πως ο σκεπτικισμός είναι ένας “ανθρωπισμός”, ό,τι κι αν συμαίνει αυτό. Ο PZ Myers και η Greta Christina αιτιολόγησαν την απωθητική τους προσέγγιση στην πίστη λέγοντας πως η θρησκεία “πληγώνει ανθρώπους” (κάτι είναι κι αυτό υποθέτω, δηλαδή καλύτερο από το τίποτα) κι ένας συγγραφέας ονόματι James Croft έπλεξε το εγκώμιο της “ανθρωπιστικής… μη συμβιβαστικής προσέγγισης” της συγκέντρωσης, ενώ ο David Silverman, ο πρόεδρος των “Αμερικανών Αθέων” προειδοποίησε πως το να αυτοαποκαλείσαι ανθρωπιστής είναι, στην ουσία, συμβιβασμός.

Αναφέρω το “Skepticon” επειδή στο μυαλό μου είναι επιπλέον απόδειξη της κρίσης που ταλανίζει την αθεΐα. Δεν μπορεί να αγκαλιάσει τον ανθρωπισμό στα περιθώρια και για κάποιους οικουμενιστές άθεους η λύση είναι να παίξουν μέχρι αηδίας με τον ορισμό του ανθρωπισμού, μέχρι το τελικό αποτέλεσμα να είναι αγνώριστα νερωμένο. Δεν μπορεί να εκπροσωπήσει τον μεθοδολογικό σκεπτικισμό επειδή το έχουν κάνει ήδη η επιστήμη και η φιλοσοφία, μέχρι και η ίδια η θεολογία. Δεν μπορεί να εγείρει αξιώσεις στην άμεση και θετική στήριξη ανθρώπων (αντί για απλή ρητορεία) επειδή, ας μην γελιόμαστε, δεν είναι κίνημα κοινωνικής πρόνοιας.

Θέλει, όπως οι χαμένοι χαρακτήρες του Πιραντέλλο, ένα σκοπό, ένα συγγραφέα, κάτι που την ορίζει και την κάνει να ξεχωρίζει: επιστήμη, λογική, ενσυναίσθηση, ανησυχία για την ανθρώπινη υγεία· αλλά καταλήγει σαν τερατώδης βερζιόν της απάντησης κοπέλας που συμμετέχει στα καλλιστεία “Μις Αμερική” όταν την ρωτάνε για την παγκόσμια ειρήνη.

Αυτό που χρειάζονται εδώ και πολύ καιρό και η αθεΐα και ο ανθρωπισμός, και παραλίγο να αποκτήσουν, είναι μια δεξαμενή σκέψης που να ασχοληθεί με τα θεωρητικά ζητήματα αυτών των διαφορετικών κινημάτων. Το ότι το πρότζεκτ απέτυχε υπό το όνομα του “κοσμικού ουμανισμού” λέει πάρα πολλά για τη φύση της αθεΐας. Αναλογιστείτε, ω, εσείς με πίστη λιγοστή που τόσο κομπάζετε για αυτό, πόσους ναούς γνώσης έχει χτίσει η θρησκεία. Ή μάλλον, αφήστε το καλύτερα· λάθος θα απαντήσετε.

Πάντως για μια δεξαμενή σκέψης χρειάζονται στοχαστές. Αυτό με το οποίο έχουν απομείνει οι άθεοι είναι μια σκηνή κι ένα μικρόφωνο.

*Αγαπητέ Θεέ: Σε παρακαλούμε, γύρνα πίσω. Είμαστε πολύ στεναχωρημένοι.
Η θεϊκότητά σου είναι αδιαμφισβήτητη. Ο Φάουστ σου.